Телеҥит-Сары Токой
Телеҥит-Сары Токой (орустап Теленгит-Сортогой) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кош-Агаш аймагында Телеҥит-Сары Токой јурт јеезезине кирип, оныҥ администрациялык тӧс јери болот.
| Јурт | |
| Телеҥит-Сары Токой | |
|---|---|
| орустап Теленгит-Сортогой | |
| 50°00′38″ с. ш. 88°44′57″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |  Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кош-Агаш |
| Јурт јеезе | Телеҥит-Сары Токой |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1860 |
| Бийиги | 1778[1] м |
| Климады | кезем-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗641[2] кижи (2021) |
| Ук-калыктар | алтайлар 57 %, казактар 42 % ла о.ӧ. |
| Конфессиялар | православные, мусульмане, шаманисты и другие |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649780 |
| АТТК-ныҥ коды | 84210870001 |
| МТТК-ныҥ коды | 84610470101 |
| Номер в ГКГН | 0154501 |
.svg)
Этимологиязы
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Бу јурт Туулу Алтайтыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Ак-Алака, Сайлугем, Бертек, Кулгуты, Аргамӱы деген јаан сындардыҥ эдегинде, Чуйдыҥ чӧлиниҥ ортозында, Чуйдыҥ суузы јарадында турат. Ырак јокто састу јерлер, кӧлдӧр. Айландыра јерлердиҥ алды мӧҥкӱ тошту, јайы-кыжы кумакла шуурып јадар, Јакалай тӱндӱк ле Ырак кӱнчыгыш тыҥ јериле тӱҥейлеген. Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде, Эре-Чуйдыҥ чӧлиниҥ ортозында турат. Сайлугемниҥ, Ак-Туруныҥ ыйык сындары чӧлди эбире турат. Чуйдыҥ элбек чӧлинде кӧп тоолу кӧлдор бар. Састалган да јерлер кӧп, јердиҥ кыртыжы кышкыда тыҥыда тоҥот. Бийик сын-тайгаларда тоштоҥ кайылып бӱткен кӧлдор база кӧп. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ ӧрӧлӧгӧн сайын тайга ташта тепсеҥдер, таскылдар (плато) кӧптӧйт. Тайгаларда јолдор до кату. Чуйдыҥ чӧлин тӱндӱктеҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар федерал учурлу трак Калка јерине јетире барып јат. Тӱштӱктей калка-монголдыҥ ла тана-тубаныҥ гран-кыйуларына јуук турат. Ыраак јокто Чуйдыҥ суузы агат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1778 метрге бийик[1].
Климады
Климады кезем-континентал. Јакалай Тӱндӱк ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ јерлерине тӱҥейлеген. Алтайда эҥ ле соок јер. Кыш јети ай турат. Јердиҥ кыртыжыныҥ алдында мӧҥкӱлик тош јадат. Бир коноктыҥ туркунына кейдиҥ температуразы кеенейте солунып турар аргалу. Тӱштӱк-кӱнчыгышта јут-чык сӱреен ас тӱжет, јер-тобрак ла кей какшак, анчада кургак јер Чуйдыҥ чӧли ле Ӱкек. Кейдиҥ ортојылдык температуразы −6,7 °С, эҥ ле изӱзи −31, эҥ ле соогы −62 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы — −4 °С, ортојылдык јут-чыктыҥ кеми 110 мм, салкынныҥ ортојылдык кеми 1,8 м/с, 15 м/с тӱрген салкынду кӱндер 10,8. Климады табынча солынып бараткан. Алдында јылдарга кӧрӧ кар-јут тӱжер болуп. Кӱн кенейте солынар, бир ле тӱштиҥ ичине тыҥ изӱ, корон-соок боло берет.
Аҥ-куштары
Тайга сындары аҥдык, Сайлугемниҥ , Актуруныҥ тайгалары. Алтайдыҥ заповедниктеринде ирбис, кочкор, аргали, архар, тооргы, тӱндӱктиҥ аҥы ла о.ӧ. Бу аҥдар ончозы Алтай Республиканыҥ «Кызыл бичигине»[4]. кирген. Айу, марал, бӧрӱ, элик, тӱлкӱ, јеекен, борсык, јоонмойын, суузар, албаа, сарас, кӧрӱк текши таркаган Ӧзӧк ичинде Чуйдыҥ чӧлинде оок аҥдардаҥ тарбаган, ӧркӧ, чычкан, сыгырган бар. Кӧп тоолу кӧлдоргӧ кеткин куштар уйа базат: турна, кас, ӧртӧк, суугуш, куу о.ӧ. јӱзӱн-јӱӱр тоозы ас куштар база «Кызыл бичикте». Куштардаҥ «Кызыл бичикте»: тас, боро ылаачын, шоҥкор, јоло, турна. Чӧлдӧ јӱрер тегин куштардаҥ каргаа, саҥыскан, кускун, кӱӱле, талеҥко, јелечи, јалбагай, кӧктӧш, кызылтӧш лӧ о.ӧ.[5].
Ӧзӱмдери
Кош-Агаш аймакта ӧзӱмдер беш кӱрее (пояс) сайын ӧзӧт. Талайдыҥ кеминеҥ бийиктеген сайын чӧлдиҥ ӧлӧҥдӧри, агашту пояс, корумдар алды (подгольцовый), гольцовый, нивальный. Чӧлдӧ кулузын, лишайник, тайалар, кезик ле јерде кыскачак тал, кыйгак ӧлӧҥ лӧ тегенектӱ тайалар, јыду марга, кӧлдӧр јакалай тростник, каргана, чычрана, василиск, володушка[6].
Койу агашту аркалар јокко јуук, кезик ле јерде тыт агаш аламык (парковый тип) ӧзӧт. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 2000-3200 метр киреде тундраныҥ ӧзӱмдери: тайалар, јыралар, тӱндӱк кыскачак кайыҥ, бийиктеген сайын ӧзӱмдердиҥ эндемиктери (база кайда да ӧспӧй турган ӧзӱмдер) кӧптӧйт. Таш ортозында Кызыл бичикке кирген алтын тазыл (тӧртјалбракту ла соок родиолы) јайа ӧзӧт[7].
Јери ле јолдоры
Јуртта 9 ором: Малсаковтыҥ, Мурзагуловтыҥ, Јаҥы, Тадыевтиҥ, Тӧс, Чалчибаевтиҥ, Самтаковтыҥ, Кордоевтиҥ, Самтаковтыҥ.Кош-Агаш — Телеҥит-Сары Токой деп регионал учурлу јол.
| Телеҥит-Сары Токой јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Аймактыҥ тӧс јери Кош-Агаш | 8,7 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 460 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 550 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4300 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 889,7 км-деҥ (Кош-Агаш) | 8,7 км |
Тӱӱкизи
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн. Совет ӧйдӧ мында Чапаевтиҥ адын аданган колхоз болгон. Кӧп мал-ашту, јылкы, сарлык, ийнек, тӧӧ азыраар бек ээлем болгон.
Эл-јон
| Эл-јонныҥ тоозы | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[10] | 2013[11] | 2014[12] | 2015[13] | 2016[14] | 2017[15] | 2018[16] | 2019[17] | 2020[18] | 2021[2] |
| 658 | ↗660 | ↘640 | ↘639 | ↘625 | ↘595 | ↗605 | ↘575 | ↗580 | ↗584 | ↗622 | ↗641 |
Ук-калыктары
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 771 кижи болгон, олордыҥ 57 % алтайлар, 42 % казактар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[19].
Инфраструктуразы
- јурт јеезениҥ администрациязы;
- орто ӱредӱлӱ школ;
- јурттыҥ клубы;
- эмчилик;
- библиотека;
- почта;
- магазин.
Экономиказы
Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Мал азыраары. Крестьян-фермер ээлемдер, таҥынаҥ аргачылар.
Кереестер
Тӱӱкилик
Археологиялык
- Сартакпайдыҥ изи. Байлу јер. Јурттыҥ јанында (2209)[22];
- Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182)[22].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].
Ар-бӱткендик
- Телеҥит Сары-Токой јурт јеезениҥ јерлеринде
- Сартакпайдыҥ изи. Байлу јер. Јурттыҥ јанында (2209)[22];
- Улук — боочы, байлу јер. Сас деп ӧзӧктӧ, Телеҥит Сары-Токойдыҥ јанында (2182)[22].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[22].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Јарлу улузы
Ајарулар
- ↑ 1,0 1,1 Теленгит-Сортогой
- ↑ 2,0 2,1 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ Молчанова О. Т. Топонимический словарь Горного Алтая / А.Т. Тыбыкова. — Горно-Алтайск: Горно-Алт. отд. Алт.кн.изд-ва, 1979. — 397 с.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.