Топучий
Топучий (орустап Топучая) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Шабалин аймагында Јекјийектиҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Топучий | |
|---|---|
| орустап Топучая | |
 | |
| 51°08′ с. ш. 85°35′ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |  Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Шабалин |
| Јурт јеезе | Јекјийектиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Тӧзӧлгӧн јылы | 1878 |
| Бийиги | 1236[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↘194[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 57 %, алтайлар 41 % (2002)[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38845 |
| Почтаныҥ индекси | 649225 |
| АТТК-ныҥ коды | 84250835004 |
| МТТК-ныҥ коды | 84650435116 |
| Номер в ГКГН | 0153896 |
 Медиафайлдар Викискладта | |
.svg)
Этимологиязы
Топчы, тапчы.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Алтай Республиканыҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јанында, Себиниҥ суузыныҥ оҥ јарадында, Чуйдыҥ трагын экијандай турат. Јал-Мӧҥкӱниҥ ле Чаргыныҥ сындары бириккенинде, Себиниҥ боочызыныҥ алдында. Бу боочыныҥ бийиги 1717 м. Јурт талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1236 метрге бийик[1].
Климады
Климады орто-континентал. Узун кыш ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет. Эҥ ле тыҥ сооктор чаган айда тӱжет, —35 °С,—40 °С, је ортоайлык соок —19 °С, —20 °С. Јаан калыҥ кар кезик ле јылда тӱжер, кӧп сабада карды салкын апарат. Сууда тоштыҥ калыҥы 35-40 см болот. Јай кыска ла серӱӱн, јаан изӱ айда тыҥыда изитсе +30 °С, +35 °С градус болор, ортоайлык кеми +20 °С, +21 °С. Каа-јаада тыҥ салкын болот, је ортоайлык кеми 4,7 м. Јуттыҥ кеми 600—700 мм.
Аҥ-куштары
Тайга-тажы аҥдык: марал, тооргы, булан, элик,јерлик какай (туйгакту аҥдар), азулу аҥдардаҥ бӧрӱ, шӱлӱзин, айу, јеекен. Куштар да јӱрет тарал, ӱкӱ, чай, кускун, бӧднӧ, каргаа, тейлеген, карчага, кӱӱк, мӱркӱт, томуртка, саҥыскан, кӱртӱк, торлоо, јерлик кас, турна. Сууда чараган ла бел, јылмай, чабак деп балыктар туштайт. Јакшы јылда мӧштиҥ кузугыныҥ тӱжӱми бийик болот. Туйгакту јерликтер: элик, булан, марал. Тооргыны аҥдап, улус торт јоголторго јеткен учун бу аҥ «Алтай Республиканыҥ кызыл бичигине» кирген[4]. Озодоҥ бери јӱзӱн-јӱӱр куштарыла байлык јер. Јелечи, јијигей, кӧктийек, ӱренчи, кызылтӧш, талеҥко, каргаа, саҥыскан — оок куштар ла барынтычылары: ылаачын, шоҥкор, тейлеген, кускун, мӱркӱт. Чек јоголорго јеткен куштар: ала ылаачын, боро ылаачын, шоҥкор, карчага, ӱкӱ, мечиртке[5].
Ӧзӱмдери
Јурттыҥ јанында кырлар тыт, мӧш агаштарла бӱркелген. Аралда кайыҥ, аспак, јодро, беле, чиби ле јӱзӱн-јӱӱр тайалар ӧзӧт.[6]. Тайга -тажы јиилектӱ, бороҥот, уйкӧс, тийиҥкат, кызылгат, тайабаш, калба, кӧжнӧ дӧ кӧп ӧзӧт[6].
Јери ле јолдоры
Јуртта 2 ором: Јаҥы, Тӧс.Јурт Чуйдыҥ трагы деп федерал учурлу, Р-256 деп темдектӱ кӧӧлик јолдо турат.
| Топучий јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Јекјийек | 25 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Шабалин | 6,6 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 130 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 220 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 3900 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 546,8 км-деҥ (Шабалин) | 7 км |
Тӱӱкизи
Јурт 1878 јылда тӧзӧлгӧн. 1911 јылда бичилгени аайынча, јурт Бийдиҥ уездиниҥ, Шабалинде волостине кирген. Бу ӧйлӧрдӧ мында 53 биледе 283 кижи јуртаган, эки тере уужаар завод, эки саду эдетен лавкалар, серикпе, школ болгон. Граждан јууныҥ ӧйинде мында Кызыл черӱниҥ отрядтары тӱштӱк јаар Калка јерине сӱрдӱрип бараткан Колчактыҥ арткан калган јуучылдарын истежип ӧткӧн. Кийнинде, XX чактыҥ 30-40 јылдарында мында ГУЛАГ-тыҥ лагерлериниҥ бирӱзи турган. Бу лагерде айдуда Варнава (Беляев) деп «юродивый епископ болгон».1917 јылда Топучийде артельде сарју эдер завод болгон. Революциядаҥ озо мында кӧнӱ саду болуп, којойымдар токтоп, товарла соллыжып садыжатан: тус, сереҥке, таҥкы, бӧс, коверлор, оны алуга толыйтан. Церковно-приходской бир классту школдо 18 уулчак ла 7 уулчак ӱренген, орустар. Эмдиге јетире школ Ангаков деп којойымныҥ 1892 јылда тудулган туразында иштейт.
2002 јылда Топучийдиҥ фермазы племенной боло берген, «Новоалтайская» деп укту аттарды селекция ажыра тапкан. Управляющий — Казазаев Павел Кириллович. Эмдиги ӧйдӧ Топучий јурт Јекјиектиҥ јурт јеезезине кирет[7].
Эл-јон
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[8] | 2011[9] | 2012[9] | 2013[9] | 2014[10] | 2015[11] | 2016[2] |
| 209 | →209 | ↘203 | ↗208 | ↘206 | ↘199 | ↘194 |
Ук-калыктары
Јуртта орус ла алтай улус јадат.Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 243 кижи болгон, олордыҥ 57 % орустар, 41 % алтайлар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Окылу тил: орус, алтай[12].
Инфраструктуразы
Бастыра инфраструктуралык обьекттер Јекјийектиҥ јурт јеезезинде.
- магазин;
- почта.
Экономиказы
Јуртта јаан ээлем јок. Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы, соок тумчукту ла оок мал, аҥ азыраары.
Кереестер
Тӱӱкилик
- Карындаштык мӧҥкӱсалгыш (Топучий јурттыҥ јанында, 2017 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнине јетире, јери чокумдалбаган)[13][14]
Археологиялык
Ар-бӱткендик
- Јал-Мӧҥкӱ. Байлу туу (..)[15];
- Себиниҥ боочызы (..)[15];
- Тоҥбок суу (..)[15].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[15].
Јарлу улузы
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Ајарулар
- ↑ 1,0 1,1 Топучая (Топучий)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Красная книга Республики Алтай: животные / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 368 с. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020
- ↑ 6,0 6,1 Торбоков Т. Алтайдыҥ ӧзӱмдери. Растения Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ По дорогам истории[1]
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 9,0 9,1 9,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 «О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай» (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ Решение Исполнительного Комитета Совета народных депутатов Горно-Алтайской автономной области «Об отнесении недвижимых памятников истории и культуры к категории памятников местного значения» от 16.10.1989 г. № 348
- ↑ http://akin04.ru/wp-content/uploads/2014/03/Список-объектов-культурного-наследия.pdf
- ↑ 15,0 15,1 15,2 15,3 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.