Улаган аймак
| Муниципал тӧзӧлмӧзи | |
| Улаган аймак | |
| орустап Улаганский район
| |
| |
| 52°02′00″ с. ш. 86°08′00″ в. д. | |
| Эл-тергее | Россия |
| Федерацияныҥ тергеези | Алтай Республика |
| Муниципал тӧзӧлмӧзи | Улаган аймак |
| Кирет | 7 јурт јеезе (13 јурт) |
| Тӧс јурт | Улаган |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Дата образования | 1922 г. |
| Текши јери, км² | 18393,62 км² (2-е место) |
| Высота: максимальная минимальная | м м |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 (MSK+4) |
| Эл-јон | |
| Эл-јонныҥ тоозы: | ↗11 981[1][2] кижи (2021) (5,42 %, 8-е место) |
| Эл-јонныҥ ныктазы, кижи/км² | 0,63 кижи/км² |
| Ук-калыктар: | алтайлар, орустар, теленгиты, казахи и др. |
| Кудай јаҥы: | христиан јаҥ кам јаҥ, ак јаҥ |
| Окылу тил: | орус, алтай[3] |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38846 |
| Почтаныҥ индекси | 6497ХХ |
| ОКАТО-ныҥ коды | |
| ОКТМО-ныҥ коды | |
| Окылу сайт «Улаган аймак» | |
 | |
 Медиафайлдар Викискладта | |
Улаган аймак (орустап Улаганский район) Россияда Алтай Республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧзи.
Администрациялык тӧс јери — Улаган јурт.
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Улаган аймак Туулу Алтайдыҥ кӱнчыгыш јанында јадат[4].Аймак Тана-Тыбала гран-кыйулу, Шапшалдыҥ сын-тайгазы ар-бӱткендик границадый. Тӱштӱк јанынаҥ Кош-Агаш аймакла кыйулажат (Чихачевтыҥ ла Курайдыҥ сын-тайгалары). Кӱнбадыш јанынаҥ Оҥдой аймакла кыйулажат, ондо Сымалтыныҥ сын-тайгалары, тӱндӱк-кӱнбадышта Чоо аймак Сымылтыныҥ тайгалары. Тӱндӱк јанында кыйузы Турачак аймакла ӧдӧт, ондо Сысылтыныҥ, Алтын-Тууныҥ, Момаргыныҥ сындары.
Рельеф
Улаган аймактыҥ јери кӱнчыгышта, сын-тайгалары широтный ла тӱндӱк-кӱнбадыш ууламјылу, талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийиги 2500-теҥ 3500-ке јетире кубулып турат.
Орографический ӱлекерди кӧрзӧ (схема), Чолушман суу бӧлиген эки тӧс сын-тайга болот. Аймактыҥ ортозында Чолушман суунаҥ кӱнчыгыштай јаан јерлӱ Чолушманское нагорьеде кырларыныҥ бийиги, талайдыҥ кемјӱзине кӧрӧ, 1500 ала 3110 метрге једет (Кӱркӱре-Бажы туу). Чолушман суунаҥ кӱнбадыштай Улаганское плоскогорьеде дезе кырларыныҥ бийиги 2000 ала 3446 м (Кӱркӱре-Бажы туу) ла ӧскӧ дӧ кырлар кардыҥ кыйузынаҥ (2700-2950 метр кире орустап снеговая линия) бийик.Онойдордо, аймактыҥ орографиязында сындары: кӱнчыгышта — Шапшалдыҥ, тӱштӱкте — Чолушманныҥ ла Курайдыҥ, кӱнбадышта — Тоҥгош деп сын, тӱндӱк-кӱнчыгышта — Корбу деп сын. Шапшальский хребет кӱнбадыштаҥ Чолушманныҥ плоскогорьези болуп, Алтын-Кӧлдӧҥ Чолушман-Бажына једет. Алтын-Кӧлдиҥ јанында туулардыҥ бийиги 2300 м (?)-кӧл (Киндчектич-Коль). Тӱндӱк-кӱнбадыш јанында Сундрукиынтайга (2477 м), плоскогорьениҥ ортозында массив Куркуребажи (3110 м) Елобек-Кырла бириге берет (2756 м) Шапшальский хребетте: Кийтыкуль (3066 м), Плоский (2801 м) ле кезик бийиги 3000 м туулар.
Шапшал сынныҥ кӱнчыгыш келтейинеҥ бастыра суулар Энесай суу јаар агат, кӱнбадыш келтейиниҥ Чолушман ичиниҥ суулары Оп (Обь) сууга ууланат. Башкуш сууныҥ бажынаҥ Чихачевтыҥ сынына јетире Чолушманныҥ сын-тыйгазы 160 км јерге тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар ууланып, Башкӧс лӧ Чолушман деп эки јаан сууларды бӧлийт. Чолушманныҥ сын-тайгазы тӱндӱк-кӱнбадыш јанынаҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јаар 2000—2100 метрдеҥ баштайла 500—600 метрге јабызап, Улаганныҥ чӧли боло берет. Оноҥ ары сын-тайга ойто бийиктеп, Чихачевтыҥ сынына тептирген јерде бийиги 3000 метрге једет.Курайдыҥ сын-тайгазы Башкуш лӧ Чуйдыҥ сууларын бӧлийт. Башкуш сууныҥ бажынаҥ ла ала 130 км кире јерде бу сын тайга Кӱнчыгыш Алтайды стене чилеп кыйулайт. Бийик кырларда јаан эмес таскыл јерлер (орустап пенеплен в виде горных равнин) рельефте улам ла учурайт. Ол Улаганныҥ Чолушманныҥ сындарыныҥ тегерик тас баштары, кӧбизинде састалган.
Геологиялык бӱдӱми
Улаган аймактыҥ тектониказында мындый структуралар бар: Чолушманныҥ антиклинорийи, рельефте Чолушманныҥ плоскогорьезине келижет, Алтын-Кӧлдиҥ кӱнбадыжында горст, Шапшалдыҥ антиклинорийи рельефте Шапшалдыҥ сындары, Башкуштыҥ синклинорийи Чолушманныҥ ла Алтын-Кӧлдиҥ (между выступами) учтарыныҥ ортозында, кӱнбадыштаУйменско-Лебединский синклинорийге эмеш кире берет. Текроникалык районированиеде Кӱнчыгыш-Алтай структурно-формационный зонаны алдынаҥ башка бӧлийдилер, оныҥ ичине Башкуштыҥ, Чолушманныҥ, Уймено-Лебединский подзоналага бӧлӱнеле, Алтай-Сайан складчатый-системага ла Сайано-Шапшальский Кӱнчыгыш-Алтай структурно-формационный зонага кирет.Аймактыҥ платформаларыныҥ таркаганы геологиялык бӱдӱмниҥ аҥылузынаҥ ла тектоникалык структуралардаҥ, полиметаликалык рудалардаҥ јестӱ руда Чибитте, кобальт ла никель кошмок болуп, Башкуш ла Чолушман сууларда бар. Алтын-Кӧлдиҥ тайгаларында алтындалган руда (орустап признаки золотого оруднения)бар. Улаган ичинде Саратанда Башкуш сууда, Чолушман плоскогорьеде, Шабла сууда корголјын (орустап свинец), цинк, Кара-Кујур сууныҥ (Башкуштыҥ кош суузы) бажында јес (орустап медь), молибдендӱ јер Улаган нагорьениҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш келтейинде Аргымаш ла Јолду деп суулардыҥ бажында бар.Курайдыҥ сындарында кырдыҥ породаларында киноварь, слюда ла о.ӧ. минералдар туштайт. Курайдыҥ сындарыныҥ тӱндӱк келтейинде ртутьту јер (Акташское ртутное месторождение жильного типа). Аймактыҥ рельефы бастыра Алтайдыҥ рельефы ла чылап палеозой ӧйдиҥ тектоникалык кыймыгыла, каледонский ле герцинский бӱктелчиктерлӱ болуп, 300-600 млн јыл кайра бӱткен.Оноҥ мезозой ло неген ӧйлӧрдӧ (145 — 70 млн јыл кайра), тыҥыда јунулган, оноҥ неогенниҥ учы јаар (10 млн јыл кайра ) бир эмеш бийиги башка-башка тӧҥдӧрлӱ јер болгон. Ӱстӱги неоген-четвертичный ӧйдӧ (9 млн јыл кайра) тектоникалык эмес кыймыктар бололо, кезик тектоникалык структуралар ӧрӧ кӧдӱрилген.Бу јердиҥ јаан кыймыктаныжынаҥ Шапшалдыҥ сындары бӱдӱп, Улаганныҥ ичи ле Алтын-Кӧлдиҥ, Чӧйбӧк-Кӧлдиҥ тӱби бӱткен.Туулу Алтайдыҥ морфоструктуралары бӱдеринде Геоморфологическое выражение болуп, Курайдыҥ тектонический зоназында аҥылу учту боло берген, Курайдыҥ тӱштӱктей сындарында, Акташ, Јарык-Сакты суулардыҥ јанында.
Гидрология
Улаган аймактыҥ суулары[5]
Улаган аймакта Ак-Чолушпа ӧзӧк
Кату-Јарык боочы ла река Чолушман суу
Алтай, Чолушманныҥ кош суузы Башкӧс, Улаган аймак
Башкаус суу
Устье Чуи
Чульча суу
.jpg)
| № | алтайлап | орустап | узуны (км) |
|---|---|---|---|
| 1 | Чулышман | 234 | |
| 2 | Башкаус | 223 | |
| 3 | Чульча | 73 | |
| 4 | Шавла | 60 | |
| 5 | Чебдар | 50 | |
| 6 | Кара-Кудюр | 51 | |
| 7 | Богояш | 48 | |
| 8 | Большой Улаган | 44 | |
| 9 | Чибитка | 41 | |
| 10 | Кыга | 41 | |
| 11 | Ильдугем | 37 | |
| 12 | Ильдугем | 31 | |
| 13 | Калбакая | 35 | |
| 14 | Артлаш | 25 | |
| 15 | Аспатты | 30 | |
| 16 | Чуя | 148 | |
| 17 | Кара-Кем | 28 | |
| 18 | Карагем | 25 | |
| 19 | Кубадру | 29 | |
| 20 | Кумурлу | 29 | |
| 21 | Кысхыштубек | 25 | |
| 22 | Малый Улаган | 23 | |
| 23 | Оныш | 24 | |
| 24 | Рахомысты | 24 | |
| 25 | Саратан | 25 | |
| 26 | Уйкараташ | 28 | |
| 27 | Узун-Оюк | 30 | |
| 28 | Яхан-Сору | 25 | |
| 29 | Анаяк | 15 | |
| 30 | Баскон | 14 | |
| 31 | Чакрым | 19 | |
| 32 | Чуй-Суу, Чу, Юстыд, Богуты | Чуя | 87 |
| 33 | Джундук | 16 | |
| 34 | Итыкультын-Бажи | 14 | |
| 35 | Йолду | 20 | |
| 36 | Кара-Изюк | 20 | |
| 37 | Кара-Тош | 19 | |
| 38 | Караева | 17 | |
| 39 | Караган | 17 | |
| 40 | Келескелу | 8 | |
| 41 | Кузери | 14 | |
| 42 | Кюнтюштук-Су | 22 | |
| 43 | Малая Кокоря | 13 | |
| 44 | Мейду-Хем | 29 | |
| 45 | Мукур | 29 | |
| 46 | Садеуртем | 18 | |
| 47 | Самурлу | 20 | |
| 48 | Сары-Ачек | 16 | |
| 49 | Сургязи | 21 | |
| 50 | Тайбулку | 16 | |
| 51 | Тайтыин | 13 | |
| 52 | Ташту-Ойре | 16 | |
| 53 | Токпак | 16 | |
| 54 | Туш-Кем | 15 | |
| 55 | Тускуль | 16 | |
| 56 | Уанду | 15 | |
| 57 | Узун-Кара-Су | 16 | |
| 58 | Узун-Оюк | 17 | |
| 59 | Верхний Кулаш | 15 | |
| 60 | Верхний Тар-Тагай | 19 | |
| 61 | Верхний Ясатер | 20 | |
| 62 | Ян-Паспарта | 16 | |
| 63 | Ачелман | 11 | |
| 64 | Адулюгем | 8 | |
| 65 | Айран-Су | 8 | |
| 66 | Ак-Су | 11 | |
| 67 | Акайры | 8 | |
| 68 | Анду-Су | 9 | |
| 69 | Арачак | 9 | |
| 70 | Арой | 11 | |
| 71 | Ата-Карасу | 5 | |
| 72 | Атуркол | 11 | |
| 73 | Балыкча | 9 | |
| 74 | Баыдыш | 13 | |
| 75 | Баяс | 7 | |
| 76 | Бертозёк | 8 | |
| 77 | Бертозёк | 9 | |
| 78 | Большой Караколь | 10 | |
| 79 | Большой Куркуре | 10 | |
| 80 | Боошкон | 13 | |
| 81 | Чаготор | 6 | |
| 82 | Суу-Катар | Чакрым | 5 |
| 83 | Челюш | 9 | |
| 84 | Чибилю | 12 | |
| 85 | Еланду | 12 | |
| 86 | Кадрин | 3 | |
| 87 | Кайру | 10 | |
| 88 | Кандаш | 9 | |
| 89 | Карасу | 12 | |
| 90 | Каяккатуарыкский | 5 | |
| 91 | Каялу | 9 | |
| 92 | Казактушкен | 11 | |
| 93 | Казылгах | 5 | |
| 94 | Кокорясалжек | 13 | |
| 95 | Колдинголь | 5 | |
| 96 | Корумдуайры | 8 | |
| 97 | Коволдут | 13 | |
| 98 | Куганду | 6 | |
| 99 | Куйташ | 10 | |
| 100 | Куркуре | 5 | |
| 101 | Куркурек | 5 | |
| 102 | Кюндундук-Су | 10 | |
| 103 | Кызыл-Кочко | 13 | |
| 104 | Левая Кубадру | 9 | |
| 105 | Маашей | 12 | |
| 106 | Макату | 10 | |
| 107 | Малый Кара-Кем | 11 | |
| 108 | Малый Куркуре | 5 | |
| 109 | Маярык | 9 | |
| 110 | Мейрык-Су | 6 | |
| 111 | Менка | 5 | |
| 112 | Моштуайры | 5 | |
| 113 | Муштуайры | 10 | |
| 114 | Нижний Кулаш | 13 | |
| 115 | Нижний Тар-Тагай | 9 | |
| 116 | Нижний Ясатер | 9 | |
| 117 | Огозо | 11 | |
| 118 | Орой | 6 | |
| 119 | Поодай | 10 | |
| 120 | Пожа | 6 | |
| 121 | Правая Кубадру | 12 | |
| 122 | Сайгоныш | 9 | |
| 123 | Салуру | 13 | |
| 124 | Салжек | 10 | |
| 125 | Самыш | 12 | |
| 126 | Сорулу | 11 | |
| 127 | Средний Кулаш | 10 | |
| 128 | Тайсын | 13 | |
| 129 | Теранджик | 6 | |
| 130 | Турген-Су | 8 | |
| 131 | Тускуль | 7 | |
| 132 | Туту-Оюк | 13 | |
| 133 | Узункарасу | 8 | |
| 134 | Ябалу | 8 | |
| 135 | Ярлыамры | 12 | |
| 136 | Юл | 10 | |
| 137 | Южный Токпак | 12 | |
| 138 | Чадырлу | 4 | |
| 139 | Чейнелю | 4 | |
| 140 | Сундрук | 4 |
Климады
Аймактыҥ климады тӱштӱктей јерлерде кезем-континентал болзо, Алтын-Кӧлдиҥ јанында јерлердиҥ айы-кӱни чик јок јымжак[4]. Улаган аймакты Јакалай тӱндӱктиҥ јерине туҥейлеген.Је кышкыда Калка-Монгол јанынаҥ соок континентал салкын согуп, Алтайдыҥ сындарыла соок кургак кейди јайып, айас кӱндер экелет. Мындый айас (антициклон) ай-кӱн 5—6 ай турат. Атлантиканаҥ келген кейдиҥ толкулары 2000—3000 м бийикте јӱрет. Олор јут экелип, јайгы изӱни серӱӱндедип, кышкы температураны кӧдӱрет. Јайгыда кӱн улам ла солунып турар, недеҥ улам дезе, јакшы јылыган кей бийик кӧдӱрилет. Изӱлер кӱнрадиацияныҥ шылтузында болот, онойдо ок Казакстан ла Орто Азияныҥ кейи мында турат. Је арктикалык соок кей кенейте табарып, кейдиҥ температуразын кезем тӱжӱрет, айдарда, кырбаштай боочыларда јай ортозында карлап, шуурып та ийет. Климаттыҥ мындый айалгалары јердиҥ аайы, кырлар, ӧзӧктӧр, суулардыҥ коолы, орографиязы, рельеф кандыйынаҥ камаанду. Рельефтиҥ аҥылузынаҥ јербойыныҥ салкындары табылат, темдектезе, Алтын-Кӧлдиҥ салкыны — феновый тип.
Јуттар
Улаган аймактыҥ јерине 337 мм јут-чык тӱжет. 41 кӱн јуттайт. Соок јок 52 кӱн турат, је јабыстай кырлу јерде, темдектезе Чамал аймакта — 119 кӱн, Оҥдой аймакта — 87 кӱн. Кар кайылбай јаткан кӱндер — 91. Кардыҥ орто калыҥы — 8-10 см.
Радиационный балансы
Радиационный баланстыҥ кеми — 50-52 ккал/см². Аймактыҥ јеринде альбедо текши солунып јайылат: сууныҥ ӱстинде 6 — 8 %, мӧҥкӱ-тоштордо 60 — 70 %, кышкыда ӧзӧктӧрдӧ 20 — 30 %. Альбедоныҥ бийиги ӱсти ару, узак јадар кардаҥ камаанду. Эҥ бийик альбедо эртен-эҥир болот.Аймак ичинде радиация текши радиацияныҥ кеминеҥ 110 — 120 ккал/см² болот. Јылдык радиационный баланс Улаган аймакта 32 ккал/см². Бу бийик кырлу аймак учун, кейдиҥ јылузы атмосферага чыгып,радиационный баланс астап јат. Јыл туркунына, эмезе бир конокко атмосферада давление, температураныҥ солынганы, салкынныҥ тӱргени ле ӧскӧ дӧ метеорологический айалгалардыҥ солынганынаҥ радиационный баланстыҥ кубулары камаанду. Кейдиҥ температуразы кажы ла јерде кӱнниҥ радиациязынаҥ, атмосфераныҥ циркуляциязынаҥ, јердиҥ аайыныҥ камаанду. Улаган аймакта ортојылдык температура: −5,6 °C, чаган айда орто температура -25..-26 °С, бу ла айда эҥ соок кӱндер -30..-32° С.Јаан изӱ айда ортоайлык температура +13..+14 °C.
Медико-климатический темдектери
Улаган аймак 50 ле 51° с. ш. ортозында јадат, ултрафиалеттиҥ јарамыкту айалгазы (орустап оптимальная медико-климатическая характеристика), талтӱште Кӱнниҥ бийиги 61 — 62 ° эҥ ле биологиялык чыдым ӧйи (јаан изӱ айдыҥ 22-чи кӱнинде), кышкыда (јаҥар айдыҥ 22-чи кӱнинде) Кӱнниҥ бийиги 14 — 15 ° болот, УФ-чоктор јердиҥ ӱстине јетпейт, (УФ дефицит). Талтӱштеги Кӱнниҥ бийиги 47 °С кубулат. Эҥ ле изӱ кӱнниҥ температуразы јыл ичинде +34 °С, јыл ичинде эҥ ле соок температура -58 °С, јердиҥ кыртыжыныҥ ортојылдык температуразы -3 °С, баштапкы ла калганчы соок кӱндер — 30.05/01.09, соок јок кӱндердиҥ тоозы — 53, чык-јуттыҥ ортојылдык кеми — 292 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми — 1,6, Тыҥ салкын (тӱргени 15 м/с кӧп) болгон кӱндер — 3,2[4]
Аҥ-куштары
Улаган аймак аҥ-куштарыла байлык. Мында 70-неҥ ажыра бӱдӱм млекопитающийлер јӱрет, ол тоозы арбынду, аҥдаарга јараар тындулар: марал, элик, булан, какай. Јерлик казыр аҥдар кӧп айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јеекен, борсык, албаа, киш, американ суузар, јоонмойын ла шӱлӱзин. Куштар јӱзӱн-јӱӱр 323 бӱдӱм, башка башка отрядтардаҥ: гагарообразный, веслоногий, аистообразный, фламингообразный, гусеообразный, соколообразный, совообразный, стрижеобразный, ракшеобразный, дятлообразный, воробьинообразный бӱдӱмдӱлер
Ӧзӱмдери
Улаган аймактыҥ ӧзӱмдериниҥ байлыгы рельефтиҥ аҥылузыла, јердиҥ кыртыжы ла климаттаҥ, биогеографиялык јерлердиҥ бириккенинеҥ камаанду. Мында кырлу-чӧлдӱ јердиҥ ӧзӱмдери туштайт, калка-кытат формацияга келижип, Улаган ичинде, Башкуш сууныҥ орто агынында, Чолушман сууныҥ алтыгы агынында туштайт. Кыр-тайгалу јердиҥ ӧзӱмдери бастыра јерде туштайт. Олор Урал-Сибир формацияга ла альпийсколуговойго кирет, онойдо ок кырлу-тундра јердиҥ Алтай-Саян формацияныҥ ӧзӱмдери Чолушманныҥ тепсеҥдеринде ле Шапшалдыҥ сындарында туштайт. Чӧлдиҥ ландшафты койу ла байлык ӧлӧҥ-чӧплӧ бӱркелген. Агашту зона эҥ ле кӧп туштайтан ландшафт, кӧп лӧ сабада тыт ла мӧш-чиби агаштарлу. Аймактыҥ бастыра јериниҥ 52 % бӱркелип, тӱштӱк-кӱнчыгыштаҥ тӱндӱк-кӱнбадыш јаар агаштар кӧптӧп барат. Вертикал зона аайынча агаштардыҥ бӱдӱми база бӧлинет. Агаштар ла тепсеҥдердиҥ кыйузында чичке ӱзӱктер јыра-тайала бӱркелген, тӧмӧндӧй каа-јаа ӧскӧн кыскачак-јабызак мӧштӱ јерлер оноҥ ары койу ла тудуш мӧштӱ тайга боло берет, алтыјандай јойгондор кожулат, Чолушман сууныҥ коолында агаштардыҥ ӱстӱги курчуузына (орустап верхний пояс) тыт агаштар кирет.
Ортодо курчуузы агаштардыҥ (орустап средний пояс лесов) 1400-1500 метрге талайдыҥ кемјӱзинеҥ бийик јерде, Алтын-Кӧлдиҥ јанында мӧш лӧ јойгон колынган ла бастыра мӧш аркалардаҥ турат.Алтыгы курчуузы (орустап нижний пояс лесов) 800-1000 метр бийикке јетпейт, колый агаштарла бӱркелген: кайыҥ, аспак, мӧш, јойгон, карагай, беле, тал, јодро ло о.ӧ. Алтыгы курчууда агаштыҥ бӱдӱмдерине кырдыҥ кажы келтейи болгоны учурлу: тӱштӱк јанында кайыҥ ла карагай, тӱндӱк јанында мӧш, јойгон ло аспак.Агаштарлу зонада јыралар база текши ӧзӧт. Ол тоодо кызылгат, тожла, бороҥот, тайа, арчын, кырчын, ийт-кӧс лӧ о.ӧ.Агаш-аразында бийик ле койу ӧлӧҥдӱ јаан ачык јалаҥдар болот.
Алтайдыҥ бийик кырлу курчуузында альпийский ле субальпийский јалаҥдар, тундра ла чибилерлӱ састар, јеҥестер.Тыҥ бийиктеги субальпийский јалаҥдар кырда аламык агаштардаҥ альпий јалаҥдарга кӧчкӧн кыйуда јадат. Јыралар ошкош болуп ӧскӧн јабызак тайа-кайыҥдар ла талдар (орустап карликовая берёза и ивы) чыт ла эдип јайылып ӧзӧт, агаштардыҥ ӱстӱги кыйузы болот.Бириктире алза, ӧзӱмдердиҥ 1477 бӱдӱмин тоого алат, 300 кире бӱдӱм јеҥес. Мешкелердиҥ, сууныҥ ӧзӱмдериниҥ, кезик јеҥестердиҥ бӱдӱмдери јетире шиҥделгелек.Бу јердиҥ ӧлӧҥ-чӧбин «Алтай деп корулу јерде» текши шиҥдеп јат (орустап Алтайский государственный заповедник). Бу корулу јер аймактыҥ тал орто јеринде турат.
Јери ле јолдоры
Аймактыҥ текши јери 18393 км² (республиканыҥ текши јериниҥ 19,8 % )[6]. Муниципал тӧзӧлмӧниҥ эл-јоныныҥ ныктазы – 0,63 кижи км²[6].Акташ ла Чибиттиҥ јурт јеезелериниҥ јери ажыра «Чуйдыҥ трагы» деп федерал учурлу кӧӧлик јол ӧдӧт (Р-256), узуны 45,5 км. Кош тартары ла улус јорыктаары јаҥыс ла кӧӧлик јӱрер јолдорло ӧдӧт, айдарда кӧӧлик јолдордыҥ учуры јаан.Муниципал аймакта 2016 јылда кӧӧлик јолдордыҥ текши узуны 145,5 км[6].
Экологиязы
Алтайда экологияныҥ регионал институды( орустап Алтайский региональный институт экологии) туристтерге ӱч «экологиялык орык јолдор» ачарын белетеген (1.02.21). Ол тоодо Кадын-Бажында, Ийнегенде, Шаблада (орустап «Катунский», «Инегеньский, «Шавлинский»»)болор. Бу проекттерди «Ӱч-Эҥмекте» ле «Шабланыҥ биологиялык корулу јеринде» јазагандар[7]Эки айдыҥ тӱркунына «Улаган аймак» деп муниципал тӧзӧлмӧниҥ јеринде јаскы арутанар иштер ӧткӱрери: санитарный аруташ, јурттарда агаш отургызып, кичеери, онойдо ок кӧп улус амыраар јерлерди арутап јазаары (09-09-2019).
Аймакта 2019 јылда Россия Федерацияда космосто иштиҥ ар-бӱткенге јеткен салтары јанынаҥ лабораторный шиҥжӱ иштер ӧткӱрилген: Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №30696-18 от 16.01.2019 Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №30695 от 16.01.2019 г.Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №30695/1-18 от 15.01.2019 г.Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №761 от 29.01.2019 г.Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №2392 от 28.02.2019 г.Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №5483 от 01.04.2019 г.Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №10972 от 14.06.2019 г.Шиҥжӱ иштиҥ протоколы №16164 от 09.07.2019 г.Баштаган ӧйи: 09-01-2018Калганчы кубулта: 09-09-2019[8]
Тӱӱкизи
Областька 1922—1924 јылдарда 24 волость кирген, ол тоодо Улаган волость. Је јада-тура 24 волостьты астадарда, 10 ло арткан.
Улаган аймак 1963 јылдыҥ кочкор айыныҥ 1-чи кӱнинде тӧзӧлгӧн.[6].
Эл-јон
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1897[9] | 1916[9] | 1920[9] | 1926[9] | 1933[9] | 1939[9] | 1959[10] | 1970[9] | 1979[9] | 1989[9] | 2002[11] | 2003[12] | 2004[12] | 2005[13] | 2006[13] |
| 2415 | ↗4451 | ↘2848 | ↗3368 | ↗3793 | ↗4443 | ↘4055 | ↗9324 | ↗9340 | ↗11 212 | ↗11 581 | ↘11 553 | ↘11 501 | ↗11 800 | ↗11 900 |
| 2007[13] | 2008[14] | 2009[15] | 2010[16] | 2011[14] | 2012[17] | 2013[18] | 2014[19] | 2015[20] | 2016[21] | 2017[22] | 2018[23] | 2019[24] | 2020[25] | 2021[1] |
| ↗12 100 | ↗12 141 | ↗12 234 | ↘11 388 | ↘11 375 | →11 375 | ↗11 500 | ↘11 308 | ↗11 361 | ↗11 375 | ↗11 463 | ↗11 574 | ↗11 667 | ↗11 761 | ↗11 981 |
Эл-јонныҥ тоозы калганчы ӧйдӧ тыҥ солунбаган.Эл-јонныҥ тоозы Россияныҥ экономӧзӱм министерствозыныҥ јетиргениле (орустап Минэкономразвития России)[26] мындый болор:
Ук-калыктары
Улаган аймакта 57,2% алтайлар, 20,2% орустар, 16,3% телеҥиттер(ас тоолу калык), 4,5% казактар ла 1,8% ӧскӧ укту улус[6].
Муниципал јерлӱ тӧзӧлмӧлӧр
Јурт јеезелер
Аймактыҥ 7 јурт јеезезине 13 јон јаткан јер кирет.
| № | Јурт јеезези[27] | Административный тӧс јер[27] | Јурт[27] | Кирет | Эл-јон, кижи (2021) | Текши јери, км² |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Акташтыҥ јурт јеезези | Акташ | 1 | ↗2497[1] | 34,00[28] | |
| 2 | Балыкту Јулдыҥ јурт јеезези | Балыкту Јул | Паспарты | 2 | →1558[1] | 4257,00[28] |
| 3 | Саратанныҥ јурт јеезези | Саратан | Јазулу | 2 | →993[1] | 7509,00[28] |
| 4 | Улаганныҥ јурт јеезези | Улаган | 1 | ↗4085[1] | 447,00[28] | |
| 5 | Чолушпаныҥ јурт јеезези | Балыкчы | Беле, Кӧк-Паш, Кӧӧ | 4 | ↗1164[1] | 4172,00[28] |
| 6 | Чибилӱниҥ јурт јеезези | Чибилӱ | Кара-Кујур | 2 | ↗1062[1] | 752,00[28] |
| 7 | Чибиттиҥ јурт јеезези | Чибит | 1 | ↗622[1] | 1223,00[28] |
Аймактыҥ јон јаткан јерлери (јурттар)
Јурт јеезелерге кирет
| № | Јурт алтайлап | Јурт орустап | Эл-јонныҥ тоозы | Јурт јеезези |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Акташ | Акташ | ↗2497[1] | Акташтыҥ јурт јеезези |
| 2 | Балыкту Јул | Балыктуюль | ↘1340[29] | Балыкту Јулдыҥ јурт јеезези |
| 3 | Балыкчы | Балыкча | ↗863[29] | Чолушпаныҥ јурт јеезези |
| 4 | Беле | Беле | →30[29] | Чолушпаныҥ јурт јеезези |
| 5 | Јазулу | Язула | ↘247[29] | Саратанныҥ јурт јеезези |
| 6 | Кара-Кујур | Кара-Кудюр | ↘344[29] | Чибилӱниҥ јурт јеезези |
| 7 | Кӧк-Паш | Кокбеш, Кок-Паш | ↗33[29] | Чолушпаныҥ јурт јеезези |
| 8 | Кӧӧ | Коо | ↗236[29] | Чолушпаныҥ јурт јеезези |
| 9 | Паспарты | Паспарта | ↗278[29] | Балыкту Јулдыҥ јурт јеезези |
| 10 | Саратан | Саратан | ↘749[29] | Саратанныҥ јурт јеезези |
| 11 | Улаган | Улаган | ↗4085[1] | Улаганныҥ јурт јеезези |
| 12 | Чибилӱ | Чибиля | ↗699[29] | Чибилӱниҥ јурт јеезези |
| 13 | Чибит | Чибит | ↗622[1] | Чибиттиҥ јурт јеезези |
Инфраструктуразы
- Улаган аймактыҥ администрациязы — 1;
- Јурт јеезениҥ администрациязы — 8;
- Орто ӱредӱлӱ школ — 7;
- Толо эмес ӱредӱлӱ школ — 2;
- Баштамы школ — 5;
- Кӱӱлик сургал — 1;
- Культураныҥ байзыҥы — 5;
- Јурттыҥ клубы — 8;
- Аймактыҥ библиотеказы — 1;
- Музей — 4;
- Спорткомплекс — 1;
- Стадион — 9;
- Аймактыҥ эмчилиги — 1; Акташта эмчилик — 1;
- Јурт-эмчилик — 13;
- Почта — 4;
- Магазин — 18;
- Конор тура — 8;
- Турбаза — 15;
- Кӧӧлик јазаар јер (автосервиз) — 2;
- АЗС — 4;
- Агаш јарар јазал — 3;
Экономиказы
«Улаган аймак» деген муниципал тӧзӧлмӧниҥ ижинде тӧс ууламјызы јурт ээлем (сельское хозяйство).Аймакта крестьян-фермер ээлемдер бар, кажы ла јурт ээлем таҥынаҥ мал азырайт, ол тоодо јылкы, чоокыр аттар, ийнектер, кой ло эчки, сад ӧскӱрери, эм ӧлӧҥдӧр јууры. Эчки азыраары јанынаҥ аймак республик ичинде экинчи јерде турат. Мал азыраары јарамыктузы неде дезе, кышкыда мал кары ас јерде одорлоор аргалу болот, айылда јаҥыс соок тумчукту ла оок малды кыштадып јат, јылкы ла сарлык кыжыла одорлойт. Агашла иштеери јербойында ла керектерге ӧй. Акташта рудник эмди иштебейт[6].
Мӱргӱӱр јер
- Улаган јуртта православный серкпе;
- Улаганныҥ боочызы;
- Кату-Јарыктыҥ боочызы.
Кереестер
Улаган аймактыҥ јеринде 140 культура-тӱӱкилик кереестердиҥ энчизи бар: федерал учурлу кереестер — 7; јаҥынаҥ табылган регионал учурлу кереестер — 51; јербойыныҥ кереестери — 82[6].
Тӱӱкилик
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына кереестер Акташ, Улаган, Балыктујул, Саратан, Балыкчы јурттарда тургузылган.
Археологиялык
Эмдиги эрадаҥ озо VI — II чактарда кереестердеҥ билимчилер пазырыктыҥ археологиялык культуразын (орустап Пазырыкская культура) чокумдагандар, телекейде јарлу Пазырык ӧзӧктӧ табылган кургандар учун бу культураны онойдо адаган (Балыктујул јурт, Улаган аймак).
Тӱӱкилик билимниҥ докторы С. И. Руденко деп кижи Ленинградтаҥ экспедицияны баштап келеле, 1929 јылда кургандарды каскан. Кийнинде тӧрт шиҥжӱ иштер 1940 јылдардыҥ учында эдилген. Шиҥжӱ иштердиҥ табынтызы јаан билим учурду ла баалу музейный экспонаттар болот. Бу јебрен эдимдер Санкт-Петербургта Государственный Эрмитажта Пазырыкский деп залда тургузылган.2001 јылда федерал бюджеттеҥ «Пазырык» деп музейный комплекс тудары јанынаҥ ӱлекерге (проектке) акча чыгарылган.
Ар-бӱткендик
Улаган аймакта боочылар, учар суулар, аржан суулар, кӧлдӧр лӧ ландшафтный ӱерлер — Чолушманныҥ ла Чибиттиҥ аржандары, Чибиттиҥ јанында морена, Кызыл кызык (орустап Красные ворота), Пазырык ӧзӧк, Ачылманыҥ учар суузы, кӧлдӧр — Кӧк-Кӧл, Сарушу-Кӧл,Буланду-Кӧл, Джулукӧл, Чӧйбӧк-Кӧл (орустап Мертвое озеро), Узун-Кӧл, гейзер-кӧл. Кезер-Таш тургузылган.
ЮНЕСКО-ныҥ Телекейлик Энчӱ деген статузын алган јерлер — «Алтай деп корулу јер» (Алтайский заповедник) ле Алтын Кӧл (Телецкое озеро). Эмдиги ӧйдӧ Шабланыҥ заказниги ле Алтай деп корулу јерди ар-бӱткен корулаар башкару окылу ајаруга алган.
Јарлу улузы
- Буучай Бурмалов (1959—2003) — ӱлгерчи, Алтай Республиканыҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы[30];
- Елдепова К. Г. (1961) — бичиичи, поэт. Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы;
- Калкин А. Г. (05.04.1925—18.08.1998) — ээлӱ кайчы, СССР-диҥ бичиичилер Биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республикада баштапкы «Јондык кайчы» деп нере алган кижи[31];
- Каятов Борис (30.05.1955—) — кожоҥчы, ӱлгерчи, кӱӱчӱмдеечи, јурукчы, «Амаду» деп ансамбльдыҥ башкараачызы болгон[32];
- Караҥ Кошев (02.01.1946 — 2007) — ӱлгерчи, Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы, Алтай Республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, инженер, изобретатель, патенттердиҥ авторы, ВДНХ-ныҥ алтын медалин алган[33];
- Сартакова С. М. (4.11.1950) — поэт, ӱлгерчи, Россияныҥ бичиичилер биригӱзиниҥ турчызы (1996), Г. И. Чорос-Гуркинниҥ јондык сыйыныҥ лауреады(1995), Алтай республиканыҥ кӱндӱлӱ кижизи, «Быйанду эне» («Почитаемая мать») теп адаткан, «Россия Федерацияныҥ Културазыныҥ нерелӱ ишчизи» (2012), Экинчи степеньдӱ алтын медаль «Улаган аймактыҥ ӧзӱмине турушкан учун» («За вклад в развитие Улаганского района»)[34].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Улаганныҥ сындары
Улаган аймак, кӧлдиҥ телкеми
Чуйдыҥ сындары тӱндӱктей
Улаган аймак, Узун-Кӧл
.jpg)
.jpg)
Ајарулар
- ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года (орус.). Дата обращения: кандык айдыҥ 27 кӱни, 2021. Архивировано кӱӱк айдыҥ 2 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2021 года
- ↑ Закон Республики Алтай от 3 марта 1993 года N 9-6 "О языках народов, проживающих на территории Республики Алтай" (с изменениями на 27 ноября 2020 года)
- ↑ 4,0 4,1 4,2 Алтай,географиязы
- ↑ Реки Улаганского района
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Проект Стратегии социально-экономического развития муниципального образования «Улаганский район» на период до 2035 года
- ↑ Республиканыҥ солундары, 12.02.21
- ↑ района
- ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 9,7 9,8 Динамика численности населения по районам в 1897-2002 годы. Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016. Архивировано кӱӱк айдыҥ 15 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР (орус.). «Демоскоп Weekly» (17 кӱӱк ай 2011). Дата обращения: кӱӱк айдыҥ 31 кӱни, 2021. Архивировано кочкор айдыҥ 24 кӱни, 2021 јыл.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано кочкор айдыҥ 3 кӱни, 2012 јыл.
- ↑ 12,0 12,1 Республика Алтай. Численность постоянного населения 2003-2015 гг.. Дата обращения: куран айдыҥ 1 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 1 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 13,0 13,1 13,2 Республика Алтай в цифрах. 2009. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 14,0 14,1 Оценка численности населения на 1 января текущего года
- ↑ Численность постоянного населения Российской Федерации по городам, посёлкам городского типа и районам на 1 января 2009 года. Дата обращения: чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014. Архивировано чаган айдыҥ 2 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года по муниципальным образованиям Республики Алтай
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Дата обращения: кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013. Архивировано кӱчӱрген айдыҥ 16 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Дата обращения: куран айдыҥ 6 кӱни, 2015. Архивировано куран айдыҥ 6 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2017 года (орус.) (31 јаан изӱ ай 2017). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2017 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 25 кӱни, 2018. Архивировано јаан изӱ айдыҥ 26 кӱни, 2018 јыл.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года (орус.). Дата обращения: јаан изӱ айдыҥ 31 кӱни, 2019.
- ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года (орус.). Дата обращения: ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020. Архивировано ӱлӱрген айдыҥ 17 кӱни, 2020 јыл.
- ↑ Стратегия пространственного развития Российской Федерации на период до 2025 года (проект)
- ↑ 27,0 27,1 27,2 Реестр наименований географических объектов на территории Республики Алтай по состоянию на 22.11.2016 (PDF+ZIP) // Государственный каталог географических названий. rosreestr.ru.
- ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 28,5 28,6 Республика Алтай. Общая площадь земель муниципального образования
- ↑ 29,0 29,1 29,2 29,3 29,4 29,5 29,6 29,7 29,8 29,9 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ Буучай Бурмалов[1]
- ↑ Калкин А.Г.[2]
- ↑ Ӧчпӧс «Амаду»[3]
- ↑ Караҥ Кошев[4]
- ↑ Сартакова С.М.[5]
.svg){kind=link}
