Ӱстӱги-Кӱбее
Ӱстӱги-Кӱбее (орустап Полеводка) јурт Россияда Алтай Республиканыҥ Кӧксу-Оозы аймагында Чендектиҥ јурт јеезезине кирет.
| Јурт | |
| Ӱстӱги-Кӱбее | |
|---|---|
| орустап Полеводка | |
| 50°13′41″ с. ш. 85°59′38″ в. д.HGЯO | |
| Эл-тергее |  Россия |
| Федерацияныҥ субъекты | Алтай Республика |
| Муниципал аймак | Кӧксу-Оозы |
| Јурт јеезе | Чендектиҥ |
| Тӱӱкизи ле географиязы | |
| Бийиги | 1014[1] м |
| Климады | орто-континентал |
| Ойдиҥ поязы | UTC+7:00 |
| Эл-јонныҥ тоозы | |
| Эл-јонныҥ тоозы | ↗83[2] кижи (2016) |
| Ук-калыктар | орустар 96 %[3] |
| Окылу тил | алтай, орус |
| Тоолорлу идентификаторлор | |
| Телефонныҥ коды | +7 38841 |
| Почтаныҥ индекси | 649470 |
| АТТК-ныҥ коды | 84240885006 |
| МТТК-ныҥ коды | 84640485126 |
.svg)
Этимологиязы
Ӱстӱги-Кӱбее орустап .
Физико-географиялык темдектери
Географиязы
Јурт Туулу Алтайдыҥ тӱштӱк-кӱнбадыш келтейинде, Теректиниҥ, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмердиҥ, Ыйыктуныҥ, Тӧгӧриктиҥ сын тайгаларыныҥ эдегинде, Оймон ичи чӧл јалаҥда, Маргалу сууныҥ јарадында турат. Талайдыҥ кемјӱзинеҥ 1014 метрге бийик[1].
Климады
Климады орто-континентал. Казак чӧлдӧрдӧҥ јылу салкындар, изӱ кей келип, айдыҥ-кӱнниҥ айалгаларын кубултар аргалу. Кыш узун, јаан карлу, ӱлӱрген айдыҥ учынаҥ ала кандык айдыҥ бажына једет, 6-7 ай, јай кыска кичӱ изӱ айдаҥ ала куран айдыҥ учына јетире, 3 ле ай. Чаган айдыҥ соок деген кӱнинде −30..-40 °С, јаан изӱ айда эҥ тыҥ изӱ +30..+35 °С болот. Јут-чыктыҥ кеми јеткилинче: 700—750 мм. Салкынныҥ ортојылдык кеми: 4,7 м.
Аҥ-куштары
Тайгалары аҥдык: ирбис, айу, бӧрӱ, тӱлкӱ, јуҥма, марал, элик, тооргы, шӱлӱзин, сарас, јоонмойын, агас, кӧрӱк, тийиҥ ле о.ӧ. аҥдар. Чай, кӱртӱк, бӧднӧ, торлоо, ӱкӱ, кӱӱк, талеҥко, каргаа, кускун, карчага, мӱркӱт, тейлеген, јерлик кас, ӧртӧк деп куштар Кадын-Бажыныҥ биосферный заповеднигинде бар. Сууныҥ балыгы кӧлдӧрдӧ лӧ Кӧк сууда болот, чараган, јылмай, чортон, бел ле о.ӧ. Куштардаҥ кедери тарал, каргаа, ӱкӱ, кӱӱк, тейлеген, талеҥко, јелечи, чай, торлоо, бӧднӧ, кӱртӱк јӱрет. Кезик куштар тоозы астаганыла база «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: мечиртке, мӱркӱт, тарбалјы, каркыраа, турна[4].
Ӧзӱмдери
Айландра кырлары агашла бӱркелген мӧш, кайыҥ, тыт, аспак, чиби ле терек. Чӧл јалаҥдары арбын одор, кыралары ашту, јакшы јылда тӱжӱмдӱ болор. Мал-аш тургадый одоры кӧп, ачык јайым јалаҥдар, кыра салар чӧл јалаҥ. Кырлар кӧп сабазы тыт агашла бӱркелген, бийиктей мӧш агаш кӧп, чиби агаш суујакалай аралдарда ӧзӧт, тал, кайаҥ агаш тыҥ ла кӧп эмес, је бар[5]. Јаан јакшы одорлордо јӱзӱн-јӱӱр ӧлӧҥ лӧ јердиҥ јиилеги. Арал-јыдуларда тийиҥкат, бороҥот, кызылгат ӧзӧт. Меестерде маҥыр, јонјолой, сӧҥӱскен, кӧрмӧсјиилек, тайа. Саста кӧгӧзин, кыйгак ӧлӧҥ лӧ о.ӧ. Кырлардыҥ тӱштӱк јаны меес, агаш јок тас, агаштар кобы јиктерде. Кызыл тазыл (орустап копеечник чайный), марал (орустап маральник), алтын тазыл (орустап родиола розовая) ла оноҥ до ӧскӧ кӧп чечектер ле ӧлӧҥдӧр. Сӱрекей кӧп ӧзӱмдер Алтайда таркаган, је кезиги астап, «Алтай Республиканыҥ Кызыл бичигине» кирген: арчын, алтын тазыл, кызыл тазыл, кӱн-келди, таҥдалай[6].
Јери ле јолдоры
Туура јол Ӱстӱги-Кӱбееге јетире, 84К-.. Јуртта 3 ором: Заречная, Набережная, Центральная.
| Ӱстӱги-Кӱбее јурттаҥ ала ӧскӧ јурттарга јетире | |
| Администрациялык тӧс јер Чендек | 7 км |
| Аймактыҥ тӧс јери Кӧксу-Оозы | 29 км |
| Республикан тӧс кала Улалу | 350 км |
| Јаш-Тураныҥ темир јолыныҥ вокзалы | 440 км |
| Тергеениҥ тӧс калазы Москва | 4000 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 514,5 км-деҥ | 270 км |
| Чуйдыҥ трагы (Р-256) 610,8 км-деҥ | 240 км |
Тӱӱкизи
Јурт 1860 јылдарда тӧзӧлгӧн.
Эл-јон
| Эл-јонныҥ тоозы | ||||||
|---|---|---|---|---|---|---|
| 2010[7] | 2011[8] | 2012[8] | 2013[8] | 2014[9] | 2015[10] | 2016[2] |
| 78 | →78 | ↘77 | ↗79 | →79 | ↗80 | ↗83 |
Ук-калыктары
Јуртта 2002 јылдыҥ тооалыжы аайынча 97 кижи болгон, олордыҥ 96 % орустар ла оноҥ до ӧскӧ укту улус болгон[3].
Инфраструктуразы
- баштамы школ;
- јурттыҥ клубы;
- магазин.
Экономиказы
Кажы ла биле таҥынаҥ ээлемдӱ. Јылкы мал, уй, оок мал азыраары. Адару тудары. Агаш белетеери. Туризм.
Кереестер
Тӱӱкилик
Археологиялык
- Мӧҥкӱсалгыш (1518)[11];
Ар-бӱткендик
- Ӱч-Сӱмер байлу туу(1505)[11];
- Ыйыктуныҥ боочызы байлу (1507)[11];
- Аржан суу (1509)[11];
- Томул туу ,Кош-Агаштыҥ кыйузында, бийиги 2815 м (1531)[11];
- Ыйыктуныҥ боочызы (1507)[11].
Скобканыҥ ичинде кереестиҥ аҥылу темдек-тоозы кӧргӱзилген «Кереестердиҥ текши тоозы» деп бичикте[11].
Јуруктардыҥ кӧмзӧзи
Јарлу улузы
Ајарулар
- ↑ 1,0 1,1 Полеводка (Ӱстӱги-Кӱбее)
- ↑ 2,0 2,1 Оценка численности постоянного населения Республики Алтай по населённым пунктам за 2012-2016 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016. Архивировано кандык айдыҥ 21 кӱни, 2016 јыл.
- ↑ 3,0 3,1 Коряков Ю. Б. База данных «Этно-языковой состав населённых пунктов России».
- ↑ Торбоков Т. Алтайдыҥ аҥ-куштары. Звери и птицы Алтая. — Горно-Алтайск: АУ РА "Литературно-издательский Дом «Алтын-Туу», 2020.
- ↑ Кучин А. П. Всемирный фонд дикой природы. Флора и фауна Алтая. — Горно-Алтайск: [б.и.], 2001.
- ↑ Красная книга Республики Алтай: растения / Горно-Алтайский гос. ун-т. СО РАН. Центральный сиб. бот. сад. Горно-Алтайский бот. сад. — 3-е изд., перераб. и доп. — Горно-Алтайск: ГАГУ, 2017. — 267 с.: ил. — Библиогр.: с. 233—256. — ISBN 978-5-93809-086-6. — Текст: электронный
- ↑ Численность и размещение населения. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года по Республике Алтай. Том 1. Дата обращения: кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014. Архивировано кандык айдыҥ 15 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ 8,0 8,1 8,2 Оценка численности постоянного населения на 1 января 2013 года по населённым пунктам Республики Алтай. Дата обращения: сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013. Архивировано сыгын айдыҥ 21 кӱни, 2013 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам за 2012-2014 годы. Дата обращения: кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014. Архивировано кичӱ изӱ айдыҥ 11 кӱни, 2014 јыл.
- ↑ Оценка численности постоянного населения по населённым пунктам Республики Алтай за 2011-2014 годы. Дата обращения: кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015. Архивировано кандык айдыҥ 16 кӱни, 2015 јыл.
- ↑ 11,0 11,1 11,2 11,3 11,4 11,5 11,6 Ойношев В. П., Урбанова С. Е. Свод обьектов культурного наследия Республики Алтай. — Горно-Алтайск: АУ РА «АКИН РА», 2013.
