Estaos Xuníos d'América
País d'América del Norte
Los Estaos Xuníos d'América (EE.XX.)[1] o Estaos Uníos d'América [2][3], conocíos tamién como Estaos Xuníos o Estaos Uníos[4][5], y tamién como América polos sos habitantes, ye una república federal compuesto por 50 estaos, el distritu federal de Columbia (nel que s'alluga la so capital, Washington DC), cinco grandes territorios autónomos (Puertu Ricu, Guam, les Islles Vírxenes d'Estaos Xuníos, les Islles Marianes del Norte y Samoa Americana) y otros territorios menores[6]. 48 de los sos estaos, y el distritu federal, son contiguos, y llocalícense na rexón central d'América del Norte, ente Canadá y Méxicu; los otros dos estaos, Alaska y l'archipiélagu de Ḥawai, asítiense respeutivamente na parte noroccidental de Norteamérica y nel océanu Pacíficu. Con una estensión de 9,8 millones de km²[7] y una población de más de 324 millones d'habitantes, los Estaos Xuníos son el tercer país mayor del mundu per superficie total y tamién el terceru con mayor población. Ye ún de los países del mundu más multicultural, con una población étnicamente mui diversa como resultáu de varios sieglos d'inmigración a gran escala dende otros países del mundu[8]. La so xeografía y clima son tamién perdiversos, lo que da al país gran abondancia d'ecosistemes distintos, con bayura de flora y fauna.
Los primeros habitantes del país emigraron dende Asia, al traviés del estrechu de Bering, a lo menos fai 15.000 años[9] y a ellos xuniéronse los colonos europeos a partir del sieglu XVI. Los Estaos Xuníos formáronse a partir de la xuntura de trece colonies britániques espardíes a lo llargo la costa Este (la que mira pal océanu Atlánticu) del continente. Los problemes ente Gran Bretaña y les sos colonies norteamericanes foron aumentando tres de la Guerra de los Siete Años, y culminaron na nomada Revolución Americana, na que los delegaos de les trece colonies decidieron por unanimidá declarase independientes de la so metrópolis. La guerra que siguió a esa declaración d'independencia finó en 1783, col reconocimientu del nuevu estáu por Gran Bretaña; foi la primer guerra d'independencia d'una colonia escontra la so metrópolis europea que ganó la colonia[10]. L'actual constitución adoptóse en 1788 como una modificación de los Artículos de la Confederación, l'acuerdu inicial de 1781 ente les trece colonies que foi denunciáu por dalgunes por tener dao demasiaos poderes al gobiernu federal. Les primeres diez enmiendes al testu de 1788, nomadas conxuntamente la Carta de Derechos (Bill of Rights), foron diseñaes pa garantizar les llibertaes civiles fundamentales de los ciudadanos, y ratificaes en 1791.
Los nacientes Estaos Xuníos aniciaron una agresiva espansión per toa América del Norte demientres el sieglu XIX[11], desplazando a les tribus de nativos americanos, tomando nuevos territorios y convirtiéndolos en nuevos estaos que s'incorporaben a la Xunión. Pa 1848 la federación estendíase yá d'océanu a océanu[12]. Na segunda metá del sieglu XIX la Guerra civil d'Estaos Xuníos supunxo el final de la esclavitú[13]. Pa finales d'esi sieglu entamó la espansión del país hacia'l Pacíficu[14] (Ḥawai convirtióse nel 50ᵘ estáu en 1898), nún momentu en que la so economía entamó a espolletar enforma. La Guerra d'España y Estaos Xuníos de 1898 y la Primer Guerra Mundial confirmaron l'estatus del país como una potencia militar de nivel mundial. Estaos Xuníos acabó la Segunda Guerra Mundial como una superpotencia: foi'l primer país en desarrollar armes nucleares y el primeru n'usales en batalla. Esti calter de superpotencia acentuóse tres del final de la Guerra Fría: tres de la disolución de la Xunión Soviética en 1991 los Estaos Xuníos quedaron como única superpotencia del mundu[15].
Los Estaos Xuníos son la primer economía del mundu, col mayor productu nacional brutu (PNB), tantu nominal como real. Figura nos primeros puestos en múltiples ránkings de desarrollu económicu y social, como los que miden l'ingresu mediu por persona, el desarrollu humanu o la productividá por trabayador. Magar qu'aveza a considerase la so economía como post-industrial, con un sector servicios dominante, el so sector manufactureru ye entá el segundu mayor del mundu. Con namái un 4,4% de la población mundial, tien un PNB que ye'l 25% del mundial, y el so gastu militar ye'l 33% del total agregáu del de tolos países del mundu; de resultes d'ello, ye la principal potencia económica y militar del planeta. La so influyencia política y cultural nel restu del mundu ye enorme, y ye tamién un país líder n'investigación científica y nel desendolcu d'anovaciones teunolóxiques.
Historia
Colonizada por migraciones asiátiques nel XI mileniu e.C., nel sieglu XVI foi esplorada por españoles, ingleses y franceses. L'asentamientu continuu européu más antiguu ye San Agustín (Florida), fundáu pol asturianu Pedro Menéndez de Avilés, tres esterminar una comunidá hugonote que fuxere de la persecución nel so país.
Mentanto los españoles ocupaben Florida, ingleses, franceses, holandeses y suecos ocupaben el noreste del actual país. A mediaos del sieglu XVII los ingleses ocuparon los territorios de les restantes naciones menos el territoriu francés que foi cedíu tres la Guerra de los siete años (1763).
Tres la guerra d'independencia de los Estaos Xuníos surdió Estaos Xuníos con llendes al norte col Canadá británicu y al sur y oeste coles posesiones españoles, col ríu Mississippi como frontera. La compra de Luisiana en 1803 duplicó'l territoriu del nuevu país y en 1846 yá ocupaba'l territoriu continental actual (Alaska compraríenla a los rusos en 1867). Tres la Guerra de Secesión la parte noroeste del país anició la revolución industrial convirtiéndose en primera potencia nesi sen en 1892. Tres la Primer Guerra Mundial tenía formáu un imperiu colonial y dominaba'l mercáu mundial de capitales. Tres la Segunda Guerra Mundial convirtióse en superpotencia cola Xunión Soviética y en 1991 n'hiperpotencia.
Xeografía
Política y gobiernu[16]
Organización política
La Constitución estaxunidense, promulgada'l 17 de setiembre de 1787, ye la constitución escrita más antigua del mundu. Tien namái siete artículos, magar que foi enmendada 27 vegaes. Les diez primeres enmiendes que se-y añedieron son conocíes col nome de Declaración de Derechos, que foi aprobada pol congresu n'avientu de 1791. La nación ta estructurada como un estáu federal; cada estáu ta sodividíu en condaos, y estos en distritos y municipios. La forma d'organizar el gobiernu a nivel llocal ye estremada nos distintos estaos.
El poder executivu exércelu'l presidente del país, que ye elixíu xunta'l so vicepresidente pa cuatro años. Ta permitida la reeleición pa un segundu mandatu. El vicepresidente preside les sesiones del Senáu y sustitúi al presidente en casu de muerte, renuncia o incapacidá.El poder llexislativu reside nel Congresu, una estructura bicameral formada pol Senáu y la Cámara de Representantes. El Senáu fórmenlu 100 senadores, en númberu de dos por cada estáu de la xunión, mentanto que'l númberu de representantes va en proporción a la población de cada estáu. No que cinca al poder xudicial, el so muérganu supremu ye la Corte Suprema. Esta nun puede ser abolida pol Congresu, que puede, por embargu, suprimir tribunales federales. La Corte Suprema fórmenla nueve maxistraos, nombraos con calter vitaliciu pol presidente tres la ratificación del Senáu.
Cada estáu, pela so banda, ta mandáu por un gobernador y tien un congresu bicameral. Namái Nebraska tien un únicu cuerpu llexislativu.
Gobiernu
El presidente del país ye, dende'l 20 de xineru de 2009, Barack Hussein Obama. El so vicepresidente, que ye tamién presidente del Senáu, ye Joe Biden. El presidente (speaker) de la Cámara de Representantes ye John Boehner, y el cabezaleru de la mayoría del Senáu ye Harry Reid. Los ministros llámense equí secretarios, y son los siguientes:
- Xefe de Gabinete: Jack Lew.
- Estáu: Hillary Clinton.
- Defensa: Leon E. Panetta.
- Tesoru: Timothy Geithner.
- Agricultura: Tom Vilsack.
- Comerciu: John E. Bryson.
- Enerxía: Steven Chu.
- Trabayu: Hilda Solís.
- Vivienda y Desarrollu Urbanu: Shaun Donovan.
- Tresporte: Ray LaHood.
- Educación: Arne Duncan.
- Sanidá y Servicios Humanos: Kathleen Sebelius.
- Asuntos de los Veteranos: Eric Shinseki.
- Interior: Ken Salazar.
- Xusticia: Eric Holder.
- Departamentu de Seguridá del Territoriu Nacional: : Janet Napolitano.
Hai, tamién, cuatro asesores presidenciales, que son los que vienen darréu:
- Seguridá Nacional: Tom Donilon.
- Comerciu Esterior: Ron Kirk.
- Política Antidrogas: Gil Kerlikowske.
- Conseyu d'Economía Nacional: Gene Sperling.
Economía
Los Estaos Xuníos son una potencia económica, con un Productu Interior Brutu que ye'l mayor del mundu.
El país cunta con importantes recursos minerales, y estensos xacimientos d'oru, petroleu, carbón y uraniu. Les principales producciones agrícoles son el maíz, el trigu, el zucre y el tabacu. Na industria destaquen los automóviles, l'aeronáutica y los productos electrónicos. Sicasí, el principal sector económicu ye'l sector servicios. Los Estaos Xuníos son el tercer destín turísticu, detrás de Francia y España.
Los principales socios comerciales de los Estaos Xuníos son Canadá y Méxicu, países colos que tien robláu el Tratáu de Llibre Comerciu d'América del Norte, conocíu poles sigles NAFTA n'inglés. Otros importantes socios comerciales son China y Xapón.
Demografía [17]
Según una estimación del U.S. Census Bureau (oficina encargada de la ellaboración del censu nos Estaos Xuníos) el país tenía, en xunetu de 2011, una población estimao de 311.591.917 habitantes.
Los Estaos Xuníos tán compuestos étnicamente (2010) por un 72,4% de blancos, un 16,3% d'hispanos, un 12,6% d'afroamericanos, un 4,8% d'asiáticos, un 0,9% d'indios americanos y nativos d'Alaska y un 0,2% de nativos de Ḥawai. Hai tamién un 2,9% de la población de xente que ye un amiestu de dos races, y un 6,2% que cai embaxu la categoría "otres races".
La población hispana, la de mayor crecimientu nel país, yera nesa data de 50.477.594 persones. Dientro d'ellos rescamplen los d'orixe mexicanu (63%, 31.798.258 persones), portorricanu (9,2%, 4.623.716 persones) y cubanu (3,5%, 1.785.547 persones).
Les principales árees metropolitanes del país yeren nel 2010, según una estimación del U.S. Census Bureau, les que vienen darréu:
| Área metropolitana | Estáu | Población |
|---|---|---|
| Nueva York | Nueva York | 18.897.000 |
| Los Angeles | California | 12.829.000 |
| Chicago | Illinois | 9.461.000 |
| Dallas | Texas | 6.372.000 |
| Filadelfia | Pennsylvania | 5.965.000 |
| Houston | Texas | 5.947.000 |
| Washington DC | Distritu de Columbia | 5.582.000 |
| Miami | Florida | 5.565.000 |
| Atlanta | Georgia | 5.269.000 |
| Boston | Massachusetts | 4.552.000 |
| San Francisco | California | 4.335.000 |
| Detroit | Michigan | 4.296.000 |
Cultura
Los Estaos Xuníos son anguaño ún de los focos más importantes de la creación artística y de renovación de la conocencia. Sicasí, bien de manifestaciones culturales de los Estaos Xuníos queden tapecíes por una cultura popular, difundida masivamente nel mundu enteru per aciu del cómic, el cine, la música y internet. Son asina frecuentes, sobre manera n'Europa, les descripciones y les crítiques de la cultura de los Estaos Xuníos como una socultura o una cultura imperialista.
La cultura de los Estaos Xuníos tien una base anglosaxona, pero son tamién importantes otres aportaciones:
- La herencia amerindia.
- La influyencia hispana, especialmente n'estaos como California, Nuevu Méxicu y Texas.
- Los inmigrantes europeos y xudíos.
Enllaces esternos
Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Estaos Xuníos.- (n'inglés) (castellán) Páxina del Gobiernu de los Estaos Xuníos
- (n'inglés) Casa Blanca
- (n'inglés) Cámara de Representantes
- (n'inglés) Senáu
- (n'inglés) Reserva Federal (bancu central)
- (n'inglés) U.S. Census Bureau
Referencies
- ↑ Academia de la Llingua Asturiana (2010). Cartafueyos Normativos. Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios. ISBN 987-84-8168-500-8.
- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: dolar
- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: yanqui
- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: norteamericanu
- ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: chicanu
- ↑ Hai once islles, atolones o archipiélagos ensin población permanente que pertenecen a los Estaos Xuníos: siete d'ellos tienen soberanía indisputada d'Estaos Xuníos (Baker Island, Howland Island, Jarvis Island, Johnston Atoll, Kingman Reef, Midway Atoll y Palmyra Atoll), mentantu que la d'otros cuatro (Bajo Nuevo Bank, Navassa Island, Serranilla Bank y Wake Island) ye oxetu de discutiniu con otros estaos.
- ↑ State and other areas, superficie de los estaos y territorios del país na web del U.S. Census Bureau.
- ↑ Adams, J.Q.; Strother-Adams, P. Dealing with Diversity. Chicago, 2001, Kendall/Hunt. ISBN 0-7872-8145-X.
- ↑ [http://articles.latimes.com/2012/jul/12/science/la-sci-sn-paisley-caves-20120712 Who was first? New info on North America's earliest residents, artículu de Thomas H. Maugh II nel diariu Los Angeles Times (12 de xunetu de 2012).
- ↑ Bender, Thomas, A Nation Among Nations: America's Place in World History, p. 61. Nueva York, 2006, Hill & Wang. ISBN 978-0-8090-7235-4.
- ↑ Carlisle, Rodney P. y Golson, J. Geoffrey. Manifest Destiny and the Expansion of America, p. 238. Turning Points in History Series. ABC-CLIO, 2007. ISBN 978-1-85109-833-0.
- ↑ Carlisle, Rodney P. y Golson, J. Geoffrey. Manifest Destiny and the Expansion of America, p. 238. Turning Points in History Series. ABC-CLIO, 2007. ISBN 978-1-85109-833-0.
- ↑ Wallenfeldt, Jeffrey H., (ed.) The American Civil War and Reconstruction: People, Politics, and Power. America at War, p. 264. Rosen Publishing Group, 2009. ISBN 978-1-61530-045-7.
- ↑ White, Donald W. The American Century. Vol. 1: The Frontiers. Yale University Press, 1996. ISBN 0-300-05721-0.
- ↑ Akis Kalaitzidis; Gregory W. Streich. U.S. Foreign Policy: A Documentary and Reference Guide, p. 313. ABC-CLIO, 2011. ISBN 978-0-313-38375-5.
- ↑ Los datos recoyíos nesti apartáu tán sacaos del Anuario Iberoamericano 2012 del Real Institutu Elcano y l'Agencia Efe. Disponible en http://www.anuarioiberoamericano.es/
- ↑ Los datos recoyíos nesti apartáu tán sacaos del Anuario Iberoamericano 2012 del Real Institutu Elcano y l'Agencia Efe. Disponible en http://www.anuarioiberoamericano.es/
| Países d'América |
| Antigua y Barbuda | Arxentina | Les Bahames | Barbados | Belize | Bolivia | Brasil | Canadá | Chile | Colombia | Costa Rica | Cuba | Dominica | República Dominicana | Ecuador | Estaos Xuníos d'América | Granada | Guatemala | Guyana | Haití | Hondures | Méxicu | Nicaragua | Panamá | Paraguái | Perú | El Salvador | Saint Kitts y Nevis | Saint Lucia | San Vicente y Les Granadines | Surinam | Trinidá y Tobagu | Uruguái | Venezuela | Xamaica Dependencies: Anguila | Les Bermudes | Islles Caimán | Clipperton | Guadalupe | Guyana Francesa | Groenlandia | Islles Malvines | Islles Turques y Caicos | Montserrat | Martinica | Puertu Ricu | Shag Rocks | Xeorxa del Sur y Sandwich del Sur |
Datos: Q30- Multimedia: United States
Cites famoses: Estados Unidos
