Авар мацӀ

Авар мацӀ
Авар мацӀ
	აჳარ მაც, اوار ماڞ, awar macʼ ; მაღარულ მაც, ماعارۇل ماڞ, maǥarul macʼ, магӀарул мацӀ;
Абулеб къагӀида	ʔaˈwar mat͡sːʼ
Территория	Россия, Азарбижан, Хъазахъистан, Гуржи ва Туркия
МацӀалда кӀалъалел	Аварал
КӀалъалезул къадар	1000000 (2010)
МацӀазул хъизан	Шималияб Кавказалъул Нахгун-дагъистанияб хъизан Авар-гӀанди-цез гӀаркьел Аваргун гӀанди къокъа Авар мацӀ; ; ; ;
Цересел формаби	Прото-Авар мацӀ БолмацӀ;
Стандартиял формаби	Авар адабияталъулаб мацӀ БолмацӀ (тарихияб)
Диалектал	Хундерил; Бакъбаккул; Салатавиялул; ГӀандадерил; Анцухъдерил; Бакълъухъезул; Гьидерил; ЦӀоралъул; Къарахъдерил;
Хъвай-хъвагӀиялъул система	Авар хъвай-хъвагӀи:; — кириллица (1938 соналдаса); — латин (1928 – 1938); — гӀараб (XV–1928); — гуржи (XII–XIV)
Расмияб статус
Расмияблъун бугеб бакӀ	Дагъистан (Россия)
МацӀалъул кодал
ISO 639-1	av – Avaric
ISO 639-2	ava – Avaric
ISO 639-3	Either:; ava – Avaric; oav – Old Avar
LINGUIST List	ava – Avar
	oav – Old Avar
Глоттолог	avar1256
	Авар мацӀ нахгун-дагъистаналъул мацӀазда гьоркьоб 16–29
	Гьаб макъалаялда руго ХФА-лъул ишараби. Визуализациялъе къварегӀараб кумек[en] гьечӀони, Юникодалъул ишарабазул бакӀазда рихьизаризе бегьула гьикъул ишараби, ункъбокӀонал яги цогидал ишараби[en]. ХФА-лъул ишарабазул байбихьул малъа-хъваязухъ балагье Кумек:ХФА?!.

Авар мацӀ (ХФА: aˈwar mat͡sʼː) ккола Бакъбаккул Кавказалда бугеб нахгин дагъистанияб хъизаналъул аваразул мацӀазул гӀаркьелалъул аваргин гӀандисезулаб къокъаялъул мацӀлъун.

ТӀибитӀун буго аслияб къагӀидаялъ Дагъистаналда ва ЦӀоралда, Чачаналда, ва гьединго Хъизихъалда, ва Туркиялда ругел авар мужагьирзабазда гьоркьоб. Ккола Дагъистаналъул расмиял мацӀазул цояблъун, гьединго Дагъистаналъул бакътӀерхьуда, ай тарихияб Аваристаналда бугеб лингва франкалъун (болмацӀ). Авар адабияталъулаб мацӀалъул кьучӀалда буго болмацӀ — цебе аваразул жидедаго гьоркьоб бо бакӀарараб мехалъ бицунеб букӀараб мацӀ. КӀалъалезул къадар бахуна цо миллионалде.

Авар мацӀалъул фонетикияб гӀуцӀиялда буго гӀатӀидаб рагьукъал гьаркьазул (консонантазул) система, жиндида жаниб халалъарал (фортисалъул) лабиалиялги (кӀутӀбузулал) рагьукъалги ругеб. Рагьараб гьаракь адбияталъулаб авар мацӀалда буго щуго, гьел руго гӀадатал, кирго абула кӀудияб хиси ккечӀого, ай аллофонлъи гьечӀого, амма сверелазда дандчӀвала халатал рагьарал гьаркьалги (ралагье хундерил сверел).

Морфологияб гӀуцӀи буго агглютинативияб, жинда гьоркьоб формантаздалъун рагӀи хисиги флексияги бугеб. Буго гӀатӀидаб игӀрабазул система: гьезул 4 — гӀадатаб игӀраб аслияб, актив, хаслъул ва кьовул); 24 — бакӀалъул игӀраб (чӀовул, яги локатив, рачӀул, яги аллатив, ратӀалъул, яги аблатив ва транслатив). Синтаксисалъул системаялда жумлаялъул гӀуцӀи буго гӀемерго эркенаб.

Лексика аслияб къагӀидаялъ буго жиндирго, буго гьединго цогидал мацӀаздасан рачӀарал рагӀабазул гӀатӀидаб гъат. гӀемерисел рагӀаби рачӀарал руго гьоркьохъел гӀасрабаздаса байбихьун гӀараб, тюрк, парс мацӀаздасан, XIX гӀасруялдаса гӀурус мацӀалдасаги (гьенисанго халкъаздагьоркьосеб лексикаги).

Авар мацӀалъул буго чанго сверел, гьел рикьула хьундасеб ва бакъдасеб тӀадкаламазде. MацӀалъул свералабазда гьоркьоб буго фонетикияб, морфологияб ва лексикияб батӀалъи. Стандартияблъун ккола шималияб тӀадкаламалде гъорлъе унеб адабияталъулаб мацӀ.

Лингвогеография

тӀибитӀун бугеб бакӀ ва кӀaлъалезул къадар

Авар мацӀ

Авар мацӀ тӀибитӀун буго аваразул Хунзахъ, Бакълъул, Гъуниб, НахъбакӀ, ЛъаратӀа, Унсоколо, ЧӀарада, Шамилил мухъазда, Болъихъ, ГӀахьвахъ, ЦӀумада ва цӀунтӀа мухъазда; Дагъистаналъул Бабаюрт (21 %), Шурагьиб (27 %), Гелбахъ (83,9 %), Лаваша (25 %), Хасавхъала (33 %), БагӀархъала (46 %), Тарумасул (35 %), ЦӀияблак (23 %) ва Рутул (ГьочотӀа росу) мухъаздаги, гьединго МахӀачхъала (26 %), Гъизилюрт (70,88 %), Гъизляр (21 %), Салануб (46 %), Хасавюрт (30,66 %), Шура (45,79 %) шагьараздаги. Азарбижаналъул хьундасеб (шималияб) рахъалда (аваразул ЦӀоралда), Чачаналъул Хьаруб мухъалда 54,49 %, (Кванхи ва Бути росаби), Гуржиялъул хундасебгун бакъбаккул рахъалда ва Туркиялда гӀумру гьабун ругел аваразда гьоркьоб.

Россиялда авар мацӀалда кӀалъалезул къадар бахуна — 715 297 чиясде (2010)^[3]. Гьеб рикӀкӀеналда гъорлъе рачун руго гӀандигун цез мацӀазда кӀалъалел цо чанго росабазул гӀадамалги, жидеца кӀиабилеб мацӀлъун авар мацӀ хӀалтӀизабулеб букӀиналъ. Рахьдал мацӀ бицунеб гӀадин авар мацӀ бицунезул къадар бахуна гӀага-шагарго — 703 азар. чиясде (2010), 65 азаргогӀан авар мацӀалъ кӀалъалев чи вуго Дагъистанги Азарбижанги тун къватӀихун.

Аваразул гӀемераб къадар кӀалъала кӀиго мацӀалда: жибго авар мацӀалдаги гӀурус мацӀалдаги. Дагъистаналда ругезул гӀурусалъ кӀалъалезул къадар бахуна 63,3 %, Азербайджаналда ругезул — 9,3 %, ахиресезул 68 % ккола къажар мацӀалда кӀалъалел. ЮНЕСКО-ялъул классификациялда рекъон авар мацӀ буго жиб тӀагӀине бегьулеб мацӀлъун^[4].

гӀурус армиялъул генерал А. А. Неверовскиясул 1847 соналъ гьабураб хъвай-хъвагӀиялда буго^[5]:

Аварал кидаго мугӀрузда бищун къуватаб халкълъун букӀиналъ, гьез Дагъистаналъул бакъулъ бакӀ кколеб букӀиналъ, гьезул мацӀ лъугьана гьеб мухъалъул халкъазда гьоркьоб бищун тӀибитӀараблъун. Киназдего гӀунтӀун магӀарулазда кӀола авар мацӀалда кӀалъазе ва жидедаго гьоркьоб кӀалъазе хӀалтӀизабула.Халип:Эбелаб мацӀалда текст

Социолингвистикиял баянал

Жакъа къоялдеги Авар мацӀ буго Дагъистаналъул бакътӀерхьуда бугеб лингва франкалъун. МагӀарул мухъазда авар мацӀалда буго байбихьул школазда дарсал кьей, гьоркьохъеб школалда авар мацӀалъул ва адабияталъул дарсал руго. Гьединго авар мацӀ малъула Азербайджаналда ва Дагъистаналда ругел аварал цӀикӀкӀанисел ругел школабазда. Авар мацӀ лъазе гьабулел къокъаби руго Дагъистаналъул вузаздаги.

Россиялъул империялъ кверщел гьабилалдего, магӀарул росабалъ рукӀана мадрасаби. тӀоцебесел школаби рагьана 1866 соналъ Хунзахъ, 1891 соналъ Болъихъ, 1899 соналъ Гъуниб.

Авар мацӀалда къватӀире риччала гьунарияб ва жамгӀиябгин сиясияб адабият: «хӀакъикъат», «Цолъи», «Кьоял» ва 14 мухъалъул казиятал, журналал, буго гьединго радио ва телебихьи. хӀалтӀула авар мацӀалда музыкалиябгин драматикияб театр ЦӀадаса ХӀамзатил цӀаралда бугеб (1935 соналдаса).

Авар мацӀалъул свералал

Авар мацӀалъул сверелал адабияталъул мацӀалдаса гӀемерго ратӀалъарал руго.^[6] Гьел рикьула шималияб ва жанубияб тӀадкаламазде. тӀоцӀебеселде гъолъе уна салатавиялъул, хундерил ва бакъбаккул рахъалъул свералаби. кӀиабилелде гъорлъе уна гьидерил, анцухъдерил, закаталисезул, къарахъдерил, гӀандалазул, къехӀдерил ва гьочотӀисезул мацӀалъул свералаби. Гьезда гьоркъохъеб бакӀ ккола бакълъухъезул мацӀалъул свери. МацӀалъул свералабазда гьоркьоб буго фонетикалъулги, морфологиялъулги, лексикалъулги батӀалъи.

Шималияб тӀадкаламалъул мацӀалъул свералаби — бакъбаккул (Шургьиб, Хьаргаби ва Лаваши мухъалъул), нахъбакӀалъулаб (НахъбакӀ, Бакълул ва цогидалги мухъал), хундерил (Хунзахъ ва Унсоколо мухъал) — руго адабияталъул мацӀалде бищун гӀагарал (адабияталъул мацӀалъе кьучӀаб буго хундерил диалект). Гьезул дагьаб батӀалъи буго: хундерил. ва бакъбаккул свералабазда у, салатавиялъулазда о хӀалтӀизаби, п хӀарпалъул бакӀалда гь хӀалтӀизаби, цо-цо рагьарал гьаркьазда гьоркьоб рагьукъаб б тӀагӀин; хундерил диалекталда жинсиял гӀаламатал (рагӀул ахиралда ругел) гьоркьор риччай.

Къиблаяб рахъалъул тӀадкалам бикьула 6 мацӀалъул сверелалде, гьезул адабияталъул мацӀалдаса кӀудияб батӀалъиги буго.

Тарих

Авар мацӀалъул тарихалъул хӀакъалъулъ хасал гӀелмиял хӀалтӀаби гьечӀо; XVII—XVIII гӀасрабазул авар мацӀалъул хъвай-хъвагӀиялъул памятникаазул лингвистикияб рахъалъ гӀелмияб цӀех-рехги гьабун буго загӀипго. Жанисеб реконструкциялъул кумекалдалъун цебесеб (прото-) авар мацӀалъул цо-цо сипатал руго баян гьарун^[7]: халатал ва къокъал латералиял абруптивиял аффрикатал данде лъей, ункъабилеб грамматикияб класс букӀин, жиндир гӀаламатлъун р- суффикс бугеб ва ц.

XVII—XIX гӀасрабазда шималияб тӀадкаламалъул аслуялда лъугьана болмацӀ — мацӀазул свералабазда гьркьоб бугеб кӀалзул калам. Гьениб аслияб роль буго хундерил диалекталъул, жиб бищун камилаблъун рикӀкӀунеб букӀараб. БолмацӀ лъугьиналъе рукӀана рагъулабгун сиясатияб ва экономикиял гӀиллаби, авар миллат цолъи, нуцаллъиялъул къуват цӀикӀкӀин.

Гьеб мацӀалда, цо-цо свералабузул сипаталги жинда гъорлъ дандчӀвалеб, хъвалел рукӀана XVII—XVIII гӀасрабазул хъвадарухъабаз ва шагӀирзабаз жидерго асарал, гьебго мацӀ хӀалтӀизабулаан XIX ва XX гӀасруялъул байбихьуда рукӀарал шагӀирзабаз, жал шималияб тӀадкаламалъул кколел рукӀарал: БакьайчӀиса ЧӀанкӀа, ХъахӀабросулъа МахӀмуд, Ругъжаса Элдарилав, МестӀерухъа НурмухӀамад, Инхоса ГӀалихӀажияв ва цогидалги. Халкъиял кӀучӀдулги, мисалалъе Хочбарил хӀакъалъул гӀадинал, хъварал руго болмацӀалда.

XX гӀасрулъул кӀиабилеб бащалъиялдаса авар адабияталъулаб мацӀ цебетӀеялъе кӀудияб хӀалтӀи гьабула ЦӀадаса ХӀамзатица. Гьеб заманалда авар мацӀалъул къамусияб гӀуцӀиги терминалогияги бечелъулеб букӀана жиндаго жаниб цӀиял рагӀаби лъугьиналдалъунги, цогидал мацӀаздаса рагӀабазул тармажа гьабиялдалъунги, семантикияб рахъалъ лъугьунел хис-басалдалъунги.

Нилъер заманалда адабияталъулаб мацӀ цебетӀеялъе кӀудияб хӀалтӀи гьабуна ХӀамзатил Расулил, ГӀалилазул Фазул ва цогидал аваразул шагӀирзабазул ва хъвадарухъабазул прозаялъ ва асараз.

Хъвай-хъвагӀи

ТӀоцебесеб авар мацӀалъ хъварал хъвай-хъвагӀаби ккола гуржи хатӀалъ хъанчазда гьарурал. XV гӀасаруялдаса байбихьула гӀараб хатӀги кьучӀалъе лъун гьабураб гӀажам алипба хӀалтӀизабизе. 1928–1938 соназда авар мацӀалъе хӀалтӀизабулаан латин алипба. 1938 соналъ гьеб алип бачана кирилицалде, ва жакъа къоялъги гьелдаго буго.

Алипба

ХӀарп	ЦӀар	ХФА	ХӀарп	ЦӀар	ХФА	ХӀарп	ЦӀар	ХФА	ХӀaрп	ЦӀар	ХФА
А а	а	[ä]	И и	и	[i]	П п	пэ	[p]	ЦӀ цӀ	цӀе	[t͡sʼ]
Б б	бэ	[b]	Й й	йи	[j]	Р р	эр	[r]	Ч ч	че	[t͡ʃ]
В в	вэ	[w]	К к	ка	[k]	С с	эс	[s]	ЧӀ чӀ	чӀе	[t͡ʃʼ]
Г г	гэ	[ɡ]	Къ къ	къа	[q͡χːʼ]	Т т	тэ	[t]	Ш ш	ша	[ʃ]
Гъ гъ	гъэ	[ʁ]	Кь кь	кьэ	[t͡ɬːʼ]	ТӀ тӀ	тӀэ	[tʼ]	Щ щ	ща	[ʃː]
Гь гь	гьэ	[h]	КӀ кӀ	кӀа	[kʼ]	У у	у	[u]	ъ	къараб ишара	[ʔ]
ГӀ гӀ	гӀе	[ʕ]	Л л	эл	[ɫ]/[l]	Ф ф	эф	[f]	ы	(къараб и)	—
Д д	дэ	[d]	Лъ лъ	элъ	[ɬ]	Х х	ха	[χ]	ь	(тамахаб ишара)	—
Е е	йе	[j]	(ЛӀ лӀ)		[t͡ɬː]	Хъ хъ	хъа	[q͡χː]	Э э	э	[e]
Ё ё	йо	[j] + [o]	М м	эм	[m]	Хь хь	хьа	[x]	Ю ю	йю	[j] + [u]
Ж ж	жэ	[ʒ]	Н н	эн	[n]	ХӀ хӀ	хӀа	[ħ]	Я я	йа	[j] + [a]
З з	зе	[z]	О о	о	[o]	Ц ц	це	[t͡s]

Аслияб авар алипбаяалда буго кинабниги 46 кириллицаялъулаб хӀарп, гьезул 33 буго гӀадатаб, ай цогидаб гӀаламат жинда цадахъ гьечӀеб хӀарп, хӀутӀараб 13 хӀарп буго жубараб, цогидаб гӀаламат цадахъ бугеб (Гъ, Гь, ГӀ, Къ, Кь, КӀ, Лъ, ЛӀ, ТӀ, Хъ, Хь, ХӀ, ЦӀ, ЧӀ). Алипбаяалъул 40 хӀарп хӀалтӀизабул авар мацӀалъул 51 гьаракь (жал рагьукъаб + в хӀарпал цадахъ лъун бихьизабулеб 21 лабиалияб гьаракь рикӀкӀинчӀого) бихьизабизе, ункъго хӀарпалъ бихьизабула [j] + рагьараб гьаракь (Е, Ё, Ю, Я), цо хӀарпалъ (Ь) гьаркь кьоларо ва хъвала гӀурус мацӀалдаса рачӀарал рагӀабазулъ, гьединго гӀицӀго гӀурус мацӀалдаса рачӀарал рагӀабазулъ хъвала Ы. Щуго рагьараб гьаракь бихьизабула А, Е/Э, И, О, У хӀарпаз. Жал хӀалтӀизарулеб кӀиго батӀияб къагӀида буго кӀиго хӀарпалъул: Е хӀарпалъ рагӀул байбихьуда ва рагьараб гьаракьалдаса хадуб бихьизабула [j]+[e], хутӀарал бакӀазда — жибго [e] гьаракь; Ъ хӀарпалъ бихьизабула [ʔ] гьаракь, гьединго хӀалтӀизабула рагӀулърагьукъаб гьаракьалдаса хадусеб рагьараб гьаракь батӀа гьабизе. Тамахаб ишара Ь хӀалтӀизабула цогидал мацӀаздасан рачӀарал рагӀабазулъ; гьелъ гӀурус мацӀалда бихьизабулеб гьаракь тамахлъи авар мацӀалда гӀечӀо.

КъвакӀарал рагьукъал гьаркьал авар мацӀалда гӀемерал рагӀабазулӀ руго, амма хъвалаго гьел киналго гаркьал кӀирекъарал хӀарпаздалъун рихьизаруларо. Гьанжесел орфографиял асасазда рекъон, рагӀулебщинаб бакӀалда хъвала Кк, кӀкӀ ва Чч ([kː], [kːʼ] ва [t͡ʃː] фонемаби), хутӀарал кирекъарал хӀарпал хъвала хадусел бакӀазда.

кӀирекъараб лълъ хъвала релълъине ([ɬː]) рагӀиялда ва ва гьезул цогидал сигъабазулӀ.
кӀирекъараб сс хъвала ссан, буссине, бессиз, руссун ва гьезул цогидал сигъабазулӀ.
кӀирекъараб хх хъвала биххизе, махх, раххан, ххвел, ххине, ххезе, ххам, буххизе ва гьезул цогидал сигъбазулӀ.
кӀирекъараб цц хъвала беццизе, ицц, ццин ва гьезул цогидал сигъабазулӀ.
кӀирекъараб цӀцӀ хъвала бацӀцӀине, бецӀцӀизе, буцӀцӀине, цӀцӀе ва гьезул цогидал сигъабазулӀ.
кӀирекъараб чӀчӀ хъвала бечӀчӀизе, чӀчӀвад, речӀчӀизе, ричӀчӀ, бичӀчӀизе ва гьезул цогидал сигъабазулӀ.

Ишарабазул табло

А а	Б б	В в	Г г	Гв гв	Гъ гъ	Гъв гъв	Гь гь	гӀ гӀ	Д д
Дв дв	Е е	Ё ё	Ж ж	З з	Зв зв	И и	Й й	К к	Кв кв
Кк кк	Ккв ккв	Къ къ	Къв къв	Кь кь	Кьв кьв	кӀ кӀ	кӀв кӀв	кӀкӀв кӀкӀв	Л л
ЛӀ	Лъ	Лъв	Лълъ	М м	Н н	О о	П п	Р р	С с
Св св	Сс сс	Т т	тӀ тӀ	У у	Ф ф	Х х	Хв хв	Хх хх	Ххв ххв
Хъ хъ	Хъв хъв	Хь хь	Хьв хьв	хӀ хӀ	Ц ц	Цц цц	цӀ цӀ	цӀв цӀв	цӀцӀ цӀцӀ
Ч ч	Чв чв	Чч чч	чӀ чӀ	чӀв чӀв	чӀчӀв чӀчӀв	Ш ш	Щ щ	Щв щв	ъ
ы	ь	Э э	Ю ю	Я я

Лингвистикияб сипат-сурат

Авар мацӀалъул гӀуцӀиялда руго гӀемерал рагьукъал гьаркьал, руго цӀарул классал, гӀемерал бакӀалъул игӀрабал, эргативияб конструкция.

Фонетикаялда билъараб жо буго цо ккураб гьечӀеб тӀадецуй, жиндица магӀна батӀагьабиялъул роль хӀалеб. Грамматикияб системаялда руго тарнзитивиялгун интранзитивиял фигӀлаби, такрарлъул фигӀлаби; рес буго фигӀлу-предикаталъул аналитикияб формаялда кӀилъараб норминативалъул конструкция лъугьине (мисалалъе — Инсуца хур бекьулеб буго / эмен хур бекьулев вуго); хӀаллъаялъул фигӀлабазул субъект суперлативалдалъун (локативалдалъун) бихьизаби; кӀиго контрастияб конструкция — эргативияб ва номинативияб — транзитивияб фигӀлуялъул функциаллъиялда букӀин ва ц.

Фонология

Авар мацӀалъул рагьукъал гьаркьазул система.
		Лабиалиял	Альвеоляриял				Палаталиял		Веляриял		Увуляриял		Фарингалиял	Глотталиял
			Бакьулъи		МацӀ. хьолбохъ рахъ		Палаталиял		Веляриял		Увуляриял
			_______	къвакӀарал	_______	къвакӀарал	_______	къвакӀарал	_______	къвакӀарал	_______	къвакӀарал
МагӀазухъан рахъулел		m	n
Лугби гъункун рахъулел	зирарал	b	d						ɡ
	гъугъал	p	t						k	kː				ʔ
	абруп.		tʼ						kʼ	kʼː
Аффрикатал	гъугъал		t͡s	t͡sː		t͡ɬː	t͡ʃ	t͡ʃː				q͡χː
Аффрикатал	абруп.		t͡sʼ	t͡sːʼ		t͡ɬːʼ	t͡ʃʼ	t͡ʃːʼ				q͡χʼ
РичӀи ккун рахъулел	гъугъал		s	sː	ɬ	ɬː	ʃ	ʃː	x	xː	χ	χː	ħ
РичӀи ккун рахъулел	зирарал	v	z				ʒ				ʁ		ʕ	ɦ
Аппроксимантал					l		j		w
Сородулел			r

Рагьукъал гьаркьал

Авар мацӀалъул фонетикалъул системаялда, лабиалиял рагьукъал рикӀкӀинчӀого, буго 44 рагьукъаб гьаракъ.

Бахъулеб бакӀалде багьалун, авар мацӀалъул рагьукъал гьаркьал руго:

кӀутӀбузулал: [m], [p], [b], [v]
цабзазулала: [d], [t], [tʼ], [s], [sː], [z], [t͡s], [t͡sː], [t͡sʼ], [t͡sːʼ]
дабзазулал: [ʃ], [ʃː], [ʒ], [t͡ʃ], [t͡ʃː], [t͡ʃʼ], [t͡ʃːʼ], [r]
мацӀалъул хьолбохъ рахъалдаса рахъулел: [ɬ], [ɬː], [l], [ɫ], [t͡ɬː]
мацӀалъул гьоркьохъеб бутӀаялдасан рахъулел: [j]
мацӀалъул нахъисеб бутӀаялдасан рахъулел: [k], [kː], [kʼ], [kːʼ], [ɡ]
тамахаб хвенехалдалъун рахъулел: [ʁ], [q͡χʼ], [χ], [χː], [q͡χː]
щокъросан рахъулел: [ħ], [ʕ]
мукъулукъалдасан рахъулел: [h], [ʔ]

Бахъулеб куц хӀисабалда рагъукъал рикьула 6 тӀелалде:

магӀазухъан рахъулеле: [m], [n]
гьаракь бахъулаго лугби цуцалъ гъункун рахъулел: [b], [p], [d], [t], [tʼ], [ɡ], [k], [kː], [kʼ], [kːʼ], [ʔ]
аффрикатал: [t͡s], [t͡sː], [t͡sʼ], [t͡sːʼ], [t͡ʃ], [t͡ʃː], [t͡ʃʼ], [t͡ʃʼː], [t͡ɬː], [t͡ɬʼː], [q͡χː], [q͡χːʼ]
ричӀи ккун рахъулел: [v], [z], [s], [s], [ʒ], [ʃ], [ʃ], [ɬ], [ɬ], [x], [χ], [χ], [ʁ], [ʕ], [ħ], [h]
aппроксимантал: [Ӏ], [j], [w]
сородулел: [r]

Гъугъал лугби гъункун рахъулел кӀутӀбузулалги дабзазул бакьулъ бакӀалъулалги рагьукъал руго аспиратиял, ай жал абулаго акустикияб гьаракь лъугьунел (хӀухьелалде тӀадецуй), амма авар мацӀалда аспирация лезгин мацӀазде данде ккун, буго загӀипаб.

Авар мацӀалда буго гьединго рагьукъал гьаркьазул лабиализацияги. Орфорафияб къагӀидаялда гьеб бихьизабула В хӀарпалъул кумекалдалъун (рагьукъаб + в). Усларица жиндирго авар мацӀалъул грамматикаялъул жузалда лабиализациялъул бакӀалда рехсон руго дифтонгал, ай кӀирекъарал рагьарал хӀарпал, амма гьенжесел лингвистаз рикӀкӀунеб буго авар мацӀалда лабиализация букӀин, гьелъие хӀужжалъунги буго авар мацӀалда жиндирго рагӀул байбихьуда киданиги кӀиго рагьукъаб гьаракь дандчӀвангутӀи. Гьединлъидал гӀемерисел рагӀабазул байбихьуда хъвалеб рагьукъаб + в кколаро кӀиго батӀаго бугеб рагьукъаб гьарклъунь, гьеб ккола цо лабиализацияб гьаракь. Авар мацӀалда лабиализатия киданиги данде чӀваларо рагӀул ахиралда; кӀутӀбузул рагьарал гьаркьазда цебе гьеб тӀагӀуна: гъветӀ — гъутӀби (гӀ. ф.).

Рагьарал гьаркьал

Авар мацӀалда буго 5 рагьараб гьаракь: [i], [u], [e], [o], [a], гьез гӀуцӀцӀула щуго бутӀаялъул лъабокӀонаб система:


Борхи	Кьер
Борхи	Цебесеб	Гьоркьохъеб	Нахъисеб
ТӀасияб	[i]		[u]
Гьоркьохеб	[e]		[o]
Гъоркьияб		[a]

Кьабизаби

Авар мацӀалда кьабизаби буго загӀипаб эспираторияб; гӀемерисеб гьеб тӀаде ккола рагӀул тӀоцебесеб яги кӀиабилеб къотӀелалда, рагӀабазул къотӀелазул къадаралда бараб букӀунаро; фигӀлуялъул гьечӀолъиялъул формаялда кьабизаби букӀине бегьула лъабабилеб яги ункъабилеб рагӀул къотӀелалда тӀад. ГӀемерисел рагӀабазулъ кьабизби букӀуна хьвадулеб, ай рагӀул бокьараб къотӀелалде тӀаде ккезе бегьулеб: гомог — гонги́л. Кьабизабилъул хьвадиялдалъун хисула лексикияб магӀна: ра́гӀи — рагӀи́, кьабизабиялъ хисизабизе бегьула грамматикияб магӀнаги: ру́гънал (гӀ. форма) — ругъна́л (ругъун рагӀул хаслъул игӀраб), лъикӀлъи́ (цӀар) — лъи́кӀлъи (масдар).

Аслиял фонетикаял хиса-басиял

Аблаут (рагьарал хиси) — форма яги рагӀи лъугьунаго, рагӀи хисулаго: [i]/[u]: налъи — налъуца (эргатив); [i]/[e]: тиризе — терезе (гӀахьалаб заман); [i]/[o]: кьили — кьолоца (эргатив); [u]/[e]: тункизе — тенкезе (гӀахьалаб заман); [u]/[o]: нус — носоца (эргатив); [e]/[i]: хleтle — хӀатӀица (эргатив); [e]/[u], кету — кутул (гӀем. ф.); [e]/[o]: пер — пороца (эргатив); [e]/[a]: бече — бачица (эргатив); [o]/[i]: чохтӀо — чахтӀица (эргатив); [o]/[a]: гьоло — гьалица (акт. игӀр.); [a]/[i]: бугъа — бугъица (эргатив); [a]/[u]: хъала — хъулби (гӀем. ф.); [a]/[o]: гӀаштӀи — гӀоштӀоца (эргатив);
Элизия (рагьарал тӀагӀин) — рагӀи хисулаго, форма ва рагӀи лъугьунаго: бурутӀ — буртӀица (эргатив); гомог — гонгица (эргатив); гlepeтl — гӀертӀица (эргатив);
Ассимиляция [m] > [n] — мацӀалъул цересел ва нахъисел рагьукъазда цебе (лъугьуна рагӀи ва форма лъугьунагоги, рагӀи хисулелъубги): гъамас — гъансил (генетив); гамачӀ — ганчӀил (генетив); тамахьу — танхьил, чӀимих — чӀинхал (гӀем. ф.); цо-цо мехалъ гьел гьаркьал хисичӀого хутӀула: ханжар — хонжроца (эргатив);
Диссимиляция [n] > [m] ([r] гьаракьалда хадуб): гъаран — гъармил (генетив); чаран — чармил (генетив);
Метатеза лъугьуна диссимиляциялъул аслуялда лабиалияб гьаракьалдаги соноранталдаги гьоркьоб бугеб рагьараб тӀагӀун ва гьеб кӀиябго рагьукъалъ тартибияб бакӀ хисун (лабиалияб + сонорияб > сонорияб + лабиалияб): габур — гарбал (гӀем. ф.); хабар — харбил (генетив); тӀамур — тӀармил (генетив); цӀибил — цӀолбол (генетив);
[n], [m], [d], [t] рагьукъал гьаркьал тӀагӀин (рагӀи хисулаго, форма ва рагӀи лъугьунаго): рехъен — рехъаби (гӀем. ф.); бусен — бусадул (генетив); хӀалтӀухъан — хӀалтӀухъаби (гӀем. ф.); лъим — лъел (генетив), лъадаца (акт. пад.); гlaтlид (тӀадрагӀи) — гӀатӀилъи (цӀар); къебед — къебелъи ; щулат (тӀадрагӀи) — щулалъи (цӀар);
Сингармонизм (ахиралда бугеб рагьараб кьибилалда бугеб рагьаралда релъин): къили — къолоца (эргатив); кечӀ — кочӀоца (эргатив); цер — цараца (эргатив);
Эпентезис, яги аслуялда тӀаде рагӀул къотӀел яги гьаракь бачӀин (рагӀи хисулаго): рахь — рахь-да-ца (эргатив); моцӀ — моцӀ-ро-ца (эргатив); бер — бер-зу-ца (эргатив); оц — оц-о-ца (эргатив); АхӀмад — АхӀмад-и-ца (эргатив);
Лабиализация: свак, ххвел, гвенд, квер, хъвазе, кквезе;
Делабиализация (рагӀул форма ва рагӀи лъугьунаго): кlветl — кӀутӀби (гӀем. ф.); гъветӀ — гъутӀби (гӀем. ф.), гъотӀоца (эргатив).

Авар мацӀалъул жиндирго рагӀабазул байбихьуда киданиги букӀунаро кӀиго рагьукъаб гьаракь цадахъ, лъабго яги гьелдаса цӀикӀкӀун рагьукъал рагӀул ахиралдаги рукӀунаро (къанагӀатал гьоркьоса рахъиял — н-C-р тайпаялъул комплексал: тӀонтӀро, жинжра, къункъра). РагӀуда жаниб лъабго рагьукъаб букӀуна кӀиго морфема цураб бакӀалда яги редукция лъугьараб бакӀалда: данд-базе, ханжар — хунжрул (гӀ. ф.).

Морфонология

Авар мацӀалда буго анкьго рагӀул къотӀелалъул тайпа, гьезул кӀиго ккола рагьараб (V), хутӀараб щуго — къараб (C). Рагьараб рагӀул къотӀел ккола ахиралда рагьараб хӀарп бугеб; гьеб гӀуцӀун букӀуна цо рагьаралдаса (Р): а (ине глаголалъул тӀалабияб наклонение), у; рагьукъабги рагьаралдасаги (КъР): къо, кьо. Къараб рагӀул къотӀел гуцӀун букӀуна: рагьараб ва рагьукъаб (РКъ) — ах, их, иц; рагьукъаб, рагьараб ва кӀиго рагьукъаб (КъРКъКъ) — гӀемерисеб ахиралда бугеб рагьукъазул цояблъун букӀуна сонорияб м, н, л, р яги й — къверкъ, пинкь; рагьукъаб, рагьукъаб, рагьараб, рагьукъаб (КъКъРКъ) — стаж, стол. ТӀоцебесеб ункъго тайпа буго бищун гӀемер дандчӀвалеб.

РагӀул кьибилалъул тайпаби:

цожубараб аслу C(w)V: къо, чу, цӀа, ца, цӀцӀва, чи, кьо, ци ва ц.;
цожубараб аслу C(w)VC: махх, лагъ, нугӀ, ригь, рукъ, хур, лълъим, бис, бер, кӀул, чӀетӀ, чан, кӀветӀ, гел, тӀегь, рос, гохӀ, агӀ, ах , оц, ицц, их ва ц.;
цожубараб аслу VRC: анкь, ирс ва ц.;
цожубараб аслу C(w)VRC: тӀинчӀ, хӀинчӀ, гӀанкӀ, гӀоркь, къарз, гвенд, гарцӀ ва ц.;
кӀижубараб аслу VCV: ада, угьи, уба ва ц.;
кӀижубараб аслу VCСV: урба, ургу, амру, аслу ва ц.;
кӀижубараб аслуC(w)VCV: гӀари, гьобо, гъеду, кету, лъади, дару, рагӀи ва ц.;
кӀижубараб аслу VCVС: агъаз, асар, эмен, эбел, адаб, ахир, авал ва ц.;
кӀижубараб аслу VCСVC: адрес, азбар, айгъир, аскар, авлахъ, амбар, аргъан, ахӀмакъ, илбис ва ц.; (гьаб тайпаялде гъорлъе ккола цоги мацӀаздаса рачӀарал рагӀаби);
кӀижубараб аслу C(w)VRC(в)V: тӀанса, гӀанса, квартӀа, гъванща, гвангва, ханжу, торгӀо, гордо ва ц. Гьединго интервокалиял комплексал, тӀоцебесеб хъуй бугеб рагьукъаб бугеб: дагӀба, кӀуштӀа, гӀаштӀи, гӀузру, мусру, сихӀру (гьаб конструкциялда руго аслияб къагӀидаялда цогидал мацӀаздасан рачӀарал рагӀарал рагӀаби);
кӀижубараб аслу C(w)VCVC: гамачӀ, чапар, гьудул, гӀалим, лъимер, гудур, рехъен, рукӀел ва ц.;
кӀижубараб аслу C(w)VRCVC: хвалчен, ханжар, гьалмагъ, салмаг, сандукӀ, саргъас, баргъич ва ц. Гьединго интервокалиял комплексал, тӀоцебесеб хъуй бугеб рагьукъаб бугеб (цогидал мацӀаздасан рачӀарал рагӀаби): хашхаш, гӀужрукъ, гужгат, сухъмахъ, сухӀмат ва ц.;
кӀижубараб аслу CVCVRC: туманкӀ;
лъабжубараб аслу VCCVCV: аздагьо;
лъабжубараб аслу (C)VCVCV: можоро, сумало, габани, гъадаро, гьереси, катӀари, гӀарада ва ц.;
лъабжубараб аслу (C)VCVRCV, (C)VRCVCV: итаркӀо, гвангвара, гӀанхвара, газаргъо ва ц.;
лъабжубараб аслу (C)VCVCVC: аманат, апараг, жанавар, апараг, годекӀан, малаик ва ц.
лъабжубараб аслу (C)VСCVCVC: ахбазан;

Цогияздаса лъугьунарел фигӀлуялъул аслуял: V (ине), CV (кке-зе), CVC (лъу-гьи-не; гьанирго рачӀуна бабихьуда жинсиял гӀаламатал ругел фигӀлабиги: в-ачӀ-ине), CVRC (гьурщ-изе)^[8].

Морфология

Авар мацӀ ккола аглютинантияб мацӀ, жинда гъорлъ дагьабго формантаздалъун рагӀи хиси ва аналитизм (хадурегӀелал ва кумакалъул фигӀлаби) бугеб^[9]. Авар мацӀалъул каламалъул бутӀаби рикьула кӀиде — жалго жидедаго чӀараздеги кумекалъулаздеги. Жалго жидедаго чӀаразде гъолъе уна: цӀар, сифат, цӀарубакӀ, рикӀкӀен, фигӀлу ва тӀадрагӀи.

ЦӀаралъул буго 3 жинс (чиясул, чӀужуялъул, гьоркьохъеб), цолъул ва гӀемерлъул форма, лъабго свери. Сифатазул буго лъабго жинс, цоялъул ва гӀемерлъул форма, игӀрабазде рекъон свери. ЦӀарубакӀал ва рикӀкӀенал ратӀагьарула цӀарулал бутӀазбаздаса семантикиял хаслъабаздалъун. ФигӀлуялъул буго заман, хисизаби^[9], транзитивлъи, руго фигӀлаби жинсиял ва жинсиял гурел, гӀадатал ва журарал; фигӀлуялъул хасал формабилъун рикӀкӀуна инфинитив, масдар, сифат-фигӀлу ва конверб. ТӀадрагӀи, жиндир формаялъ къокъаб сипатал релълъараб букӀаниги, батӀа гьабула гьелдаса синтаксиял функцияздалъун. Синтаксияб позициялъ батӀа гьабула гьединго бакӀалъул тӀадрагӀабиги хадурегӀелалги. Авар мацӀалъул, ва гьединго моариязул мацӀалъул тӀадрагӀабазул буго, жиб тӀокӀаб цониги мацӀалда гьечӀеб, данде ккезабиялъул суффиксал^[10], жидер кумекалдалъун тӀадрагӀи жинсияб рахъалъ цӀаргун данде кколеб (мисалалъе: хадув, хадуй, хадуб, хадур).

Кумакалъулал каламалъул бутӀабазде гъорлъе уна: дандраял, бутӀаби, хадурегӀелал, гьоркьоберех. Гьезул грамматикияб форма букӀаниги, лексикияб магӀна букӀунаро ва гьел жумлаялъул гӀахьалал бутӀабилъун кколаро. Гьезул иш буго рагӀабазул гьоркьолъи, бухьен, гьезда гьоркьоб бугеб сипат-хӀал баян гьабун бихьизаби.

цӀар

цӀар ккола жиндир грамматикияб формаги бугеб, сундул букӀаниги магӀнаги бичӀчӀизабулеб каламалъул бутӀалъун. Авар мацӀалда, магӀнаялде балагьун, цӀарал щив? щий? щиб? щал? абурал суалазе жаваблъун рачӀуна; цӀаралъе сифаталдалъун гьабизе бегьула сипат-сурат.

цӀаралъул руго хадусел грамматикиял гӀаламатал:

Хассалги гӀаммалги рукӀин. Хасал цӀаразде гъорлъе ккола гӀадамазда (хасго), хӀайваназда, бакӀазда лъурал цӀарал: МухӀамад, гӀали, Москва. гӀаммал цӀаразде гъорлъе уна хутӀаралщинал: лъар, бетӀер, зоб, ракь, мегӀер;
Цолъул ва гӀемерлъул форма букӀин: бетӀер — бутӀрул, ракь — ракьал, мегӀер — мугӀрул;
Чиясул, чӀужуялъул ва гьоркьохъеб жинс букӀин. Авар мацӀалда рагӀаби жинсазде рикьула гьел щив? щий? щиб? абурал суалазда рекъон: чиясул жинс (щив?) — вас, эмен, вац; чӀужуялъул жинс (щий?) — яс, эбел, яц; гьоркьохъеб жинс (щиб?) — хӀалтӀи, ракь, гӀор.
ИгӀрабазда рекъон свери: вац — вацас — вацас ва гь. ц.

Классалъул (жинсалъул) категория

Авар мацӀалъул цӀарал рикьула лъабго классалде. I классалде гъорлъе ккола бихьинчиясда хурхарал цӀарал, цолъул формаялда гьеб класс бихбизабулеб гӀаламатлъун ккола В ([w]): бихьинчи, эмен, вас, вац, устар ва ц. II классалде гъорлъе уна чӀужугӀаданалда хурхарал цӀарал, цолъул формаялда гьеб класс бихбизабулеб гӀаламатлъун ккола Й ([j]): чӀужугӀадан, лъади, эбел, яс, яц ва ц. ХутӀарал цӀарал, чӀагоял рукӀа, чӀагоял гурел рукӀа, гъорлъе уна III классалде, класс бихьизабулеб гӀаламат — Б ([b]). ГӀемерлъул форма бихьизабулеб гӀалматлъун ккола Р/Л.

Жинсиял гӀаламатал
Класс	Жинс	Цолъул форма	Мисал	ГӀемерлъул форма	Мисал
I	чиясул	в	вас вачӀана	р/л	васал рачӀана
II	чӀужуялъул	й	яс ячӀана		ясал рачӀана
III	гьоркьохъеб	б	чу бачӀана		чуял рачӀана

ГӀемерлъул формаялъул категория

Авар мацӀалда цӀаразул буго цолъул ва гӀемерлъул формаби. Руго цӀарал, жал гӀицӀго цолъул формаялда гурони рукӀунарел, гьезде гъорлъе уна абстрактивиял цӀарал (рокьи, яхӀ ва ц.), бищун цересел гӀааразул цӀарал (дада, баба, даци, ада), гӀемерисел хасал цӀарал ва цадахълъи бичӀчӀизабулел цӀарал (ярагъ, чехь-бакь ва ц.).

Руго цо-цо pluralia tantum рагӀаби: кагътал (хӀай, цолъул формаялда кагъат — жинда тӀад хъвадаризе хӀалтӀизабулеб жо), цӀороберал, цӀадираби. Гьабго тӀелалде гъорлъе рачине бегьула рос-лъади, эбел-эмен гӀадал рагӀабиги. Гьенирго руго батӀи-батӀиял росабазул гӀадамазде абулел цӀаралги, щай гурелъул гьезул корреляталлъун цолъул формаялда рукӀуна адъективал, жал топонимаздаса лъугьарал^[11] (балагье Авар росабазул гӀадамазда абулел цӀарал).

Цо-цо цӀаразул цолъул формаялъул рукӀине бегьула цадахълъиялъул магӀнаги: гамачӀ — цо яги гӀемерал цадахъ, материал хӀисабалда.

Авар мацӀалда гӀемерлъул форма лъугьунел суффиксал рикьизе бегьула кӀиго тӀелалде:

Продуктивиял:
- -аби^[12] (ахиралда рагьарал ва суффиксалиял -н, -л ругел, ахирисеб рагьараб [+н] тӀагӀуна): дару — дар-аби, рагӀи — рагӀ-аби, хӀалтӀухъан — хӀалтӀухъ-аби;
- -заби — гӀадамазда хурхарал цӀаразулъ: чапар — чапар-заби, гӀалим — гӀалим-заби, гьудул — гьудл-заби;
- -ал — рагьукъаб ахиралда ругел рагӀабазулъ: бис — бис-ал, бер — бер-ал, кӀул — кӀулал; авар мацӀалъул жиндирго журарал аслу бугел рагӀабазулъ (тӀадецуй бугеб суффиксалъулъ) аслуялъул кӀиабилеб рагьаралъул лъугьуна редукция: гудур — гудр-ал, лъимер — лъим-ал, лъим — лъин-ал; къанагӀат суффикс -ал дандчӀвала ахиралда рагьараб бугеб битӀараб аслуялъулъ, жиндие гӀемерлъул формаялда редукция лъугьунеб: гьобо — гьабал; гӀурус мацӀалдаса рачӀарал рагӀабазулъ суффикс ккола тӀадецуй гьечӀеб ва редукция лъугьунаро: трактор — трактор-ал;
- -ял — цожубараб CV аслу бугел рагӀабазулъ: къо — къо-ял, цӀа — цӀа-ял, чу — чу-ял, амма ца — ца-би, цӀва — цӀва-би, чӀва — чӀва-би;

Продуктивиял гурел:
- -зал (цожубарал рагӀабазулъ): лагъ — лагъ-зал, нугӀ — нугӀ-зал, хур — хур-зал;
- -дул, -ул (аслуялъул вокализм хисула V > у): гъадаро — гъудр-ул, кету — кут-ул, тӀегь — тӀугь-дул;
- -и (аслу хисиялъул низам гьечӀел): тӀинчӀ — тӀанчӀ-и, хӀинчӀ — хӀанчӀ-и, гӀака — гӀач-и; гьабго цоцаца хиси хутӀула цо-цо жубараб аслу бугел рагӀабазулъ, жидер кӀиабилеб бутӀалъун -чи компонент бугел: захӀмат-чи — захӀмат-чагӀи, гӀолохъан-чи — гӀолохъ-аби;
- -би (аслуялъул вокализм хисула V > у): кӀветӀ — кӀутӀ-би, гӀанса — гӀунсби, квартӀа — куртӀ-би.

ГӀемерлъул форма лъугьунеб супплетивияб къагӀида бихьизабун буго чӀужу — руччаби параялда. Гьединго дандчӀвала цо-цо рагӀабазул гӀемерлъул форма лъугьунеб кӀи-кӀи къагӀидабиги: хабар — хар-бал/хабарал, кету — кут-ул/кат-ал, хоб — хобал/хабал/хабзал ва ц. Гьениб параллелияб формабазул цояблъун ккола ударение гьечӀеб суффикс -ал, жинца цо ккураб къадар бихьизабулеб, гьебго заманалда гьелъул корелляталъ бихьизабула къадар гьечӀеб букӀин: дагьалго рукъал — гӀемарал рукъзал^[13]. Цо-цо нухалда плюралисалъул батӀи-батӀияб формация гьабиялдалъун лексикияб магӀна хисула. Жибго гӀемерлъул формаялъул категория гуребги, авар мацӀалда буго дистрибутивияб гӀемерлъи бихьизабиялъул къагӀидаги (цӀарул аслу такрарлъиялдалъун): рокъо-рокъоре, рахъ-рахъалде.

ХӀалаталъул категория

ГӀадатал

Авар мацӀалда кинабниги буго 24 хӀалат, гьезул ункъго ккола гӀадатаблъун, хутӀараб 20 — бакӀалъул. ГӀадатал хӀалатазде гъорлӀе уна аслияб, жиб цӀаралъул битӀараб аслулъун кколеб, актив, хаслъул ва кьовул хӀалатал, жал хъвалсараб аслуялдаса лӀугьунел.

ХӀалат	Суал	Суффиксал	хӀалтӀизабула
Аслияб хӀалат (номинатив/абсолюютив)	щив? щий? щиб? щал?		унгутӀияб (транзитивияб-гуреб) фигӀлуялъул субъект бихьизабизе: жакъа цӀад бана; аналитикиял континуалиял формабазда транзитивиял фигӀлабазул субъект бихьизабизе (номинативияб конструкция): бацӀги церги давла бикьулел рукӀана^[14]; транзитивияб фигӀлуялъул пациенс (битӀараб тӀадежубай) бихьизабизе: васас кагъат хъвана; гьабго модель хутӀула гьединго лугбузул багъа-бачари бихьизабулел фигӀлаби ругел жумлабаздаги: Дица, бералги къанщун, бетӀер гьанкӀезабуна; жубараб предикаталъул цӀарулаб бутӀаялда -лъун бутӀагун цадахъ: гьурилъун роржун ана сонал. хитӀаб гьабиялда; аппозитивиял конструкциязда, гӀемерисеб гӀагарлъиялда хурхарал терминазда, хӀалтӀи-пишаялъул цӀаразда, топонимазда ва ц.: дирго вац МухӀамадкамил; гьанибго бегьула аслияб хӀалат батӀи-батӀиял дандраязда цадахъ букӀинеги: Щибаб кечӀ тӀаде вачӀунев гьобол гӀадин букӀуна; бутӀрул хъваялда, суратазда гъоркьваязда, къамусияб ва абулеб форма хӀисабалда.
Актив хӀалат (эргатив)	лъица? сунца?	-с/-лъ/-ца	транзитивияб фигӀлуялъул агенс бихьизабизе (эргативияб конструкция): Ханас гьесухъе чи витӀанила; инструменталияб тӀадежубайлъун: васас къалмица сурат бахъана; иш лъугунеб куцалъул хӀаллъун: дунго матӀуялъ вихьана; заманалъул хӀаллъун: гьеб къоялъ ниж дандчӀвана; бакӀалъул ва гӀилла-мурадалъул хӀаллъун: гӀемер хъвадариялъ килщал унтула.
Хаслъул хӀалат (генетив)	лъил? сундул?	-(у)л	щиб букӀанги сундуе букӀанги кколеб букӀин бихьизабизе: инсул рукъ, тӀехьалъул жилд, гьоболасул чу; киналдасаго бутӀа бихьизабизе: гӀадамасул берал, кочӀол рагӀаби, нусалъул бал; щиб букӀаниги кинаб букӀаниги материалалъул гьабураб букӀин бихьизабизе: меседил баргъич, щагӀил гъадаро, цӀулал гъуд; гӀемерлъиялдаса цо элемент бихьизабизе: рекӀаразул цевехъан; субъекталъул иш/хӀал бихьизабизе: гӀалимзабазул бахӀс, бетӀералъул унти, рекӀел кьаби; шартӀияб къагӀидаялъ гьанибго бачине бегьула субъект — ишалъул хӀасил бихьизабиги^[15]: моцӀрол канлъи, зурма-къолол гьаракь; гӀуцӀулеб элементалъул къадар бихьизабизе: лъел гӀеретӀ, ханждал хъап, тӀорщалил роцен; группаялъул гӀуцӀи бихьизабизе: тӀогьол квацӀи, ясазул тӀел, боцӀул рехьед; гӀаммаб баянлъиялъул гьоркьолъи бихьизабизе: рокьул гӀаламат, эркенлъиялъул бакънал, лъикӀаб тайпаялъул айгъир; заманалъул гьоркьолъи бихьизабизе: роол гӀуж, хасалил сордо, ихдалил заман; бакӀалъул гьоркьолъи бихьизабизе: авлахъалъул тӀугьдул, росдал гӀадамал; гӀаламатазул ва гьел тӀаде кколезул гьоркьолъи бихьизабизе: мугӀрузул борхалъи, гӀадамасул чӀухӀи, халичабазул гьайбатлъи; сундуе букӀаниги щиб букӀаниги жо хӀалтӀизаби: чол тӀикъва, оцазул рукь; тӀаде цӀаялъулаб конструкциялъул субъект бихьизабизе: Гьав ханасул йикӀанила цӀакъ берцинай цо яс; цо-цо фигӀлабигун хъвалсараб тӀадежубай хӀисабалда: Киназго жиде-жидер поэзи-ялъул, халкъазул бицана.
Кьовул хӀалат (датив)	лъие? сундуе?	-е	цӀаралъ гьабулеб иш цогиялдехун буссараб букӀин бихьизабизе: дица васасе кумек гьабуна; бокьизе фигӀлуялда субъект бихьизабизе: дие мун йокьула; цогидал предикалгун цадахъги: Цо замандаласан бацӀи-е-ги цара-е-ги кӀи-кӀи тӀинчӀ гьабун буго.

БакӀалъулал

БакӀалъул хӀалатаз рихьизарула меслъиялъул, иналъул, багъариялъул ва цогидал магӀнаби. Рикьула хадусел тӀелазде:

локатив яги чӀовул хӀалатал (суффикс -д) жидеца бугеб бакӀ бихьизабулел, цо хӀалалда сасиналъул, чӀеялъул магӀна бичӀизабулел;
аллатив яги рачӀул хӀалатал (суффикс -е), жидеца кибехун букӀаниги рачӀин/ин бихьизабулел (букӀине бегьула -хун бутӀагун);
аблатив яги ратӀалъул (суффикс -са), жидеца сундаса букӀаниги киса букӀаниги батӀалъун ин бихьизабулел;
транслатив (суффикс -н), жинца сунда жанисаниги ин бичӀчӀизабулеб.

Локализациялъул суффиксазде балагьун, хӀалатазул щибаб тӀелги бикьула щу-щу сериязде:

ХӀалат	Серия/хӀалат	Суал	Суффиксал
Локатив	I/жинда хӀалат	лъида? сунда?	-да/--тӀа
	II/жиндихъ хӀалат	лъихъ? сундухъ?	-хъ
	III/жиндилъ хӀалат	лъилъ? сундулъ?	-лӀ
	IV/жиндикь хӀалат	лъикь? сундукь?	-кь
	V/жаниб хӀалат	киб?	-в/-й/-б/-р
Аллатив	I/жинде хӀалат	лъиде? сунде?	-д-е
	II/жиндихъе хӀалат	лъихъе? сундухъе?	-хъ-е
	III/жиндилъе хӀалат	лъилъе? сундулъе?	-лӀ-е
	IV/жиндикье хӀалат	лъикье? сундукье?	-кь-е
	V/жанибе хӀалат	кибе?	-в-е/-й-е/-б-е/-р-е
Аблатив	I/жиндаса хӀалат	лъидаса? сундаса?	-д-а-са
	II/жиндихъа хӀалат	лъихъа? сундухъа?	-хъ-а
	III/жиндилъа хӀалат	лъилъа? сундулъа?	-лӀ-а
	IV/жиндикьа хӀалат	лъикьа? сундукьа?	-кь-а
	V/жаниса хӀалат	киса?	-са
Транслатив	I/жиндасан хӀалат	лъидасан? сундасан?	-д-а-сан
	II/жиндихъан хӀалат	лъихъан? сундухъан?	-хъ-ан
	III/жиндилъан хӀалат	лъилъан? сундулъан?	-лӀ-ан
	IV/жиндикьан хӀалат	лъикьан? сундукьа(н)?	-кь-ан
	V/жанисан хӀалат	кисан?	-сан

БакӀалъул хӀалтал сериязде балагьун, хӀалтӀизарула:

I серия — щиб букӀаниги лъиде/сунде букӀнии данде ккун тӀадехун букӀин (локатив), тадехун ин/бачӀин (аллатив), тасӀа ин/бачӀин (аблатив), тӀасан ин/бачӀин (транслатив) бичӀчӀизабизе;
III серия — щиб букӀаниги лъида/сунда букӀаниги гӀагарлъухъ букӀин (локатив), гӀагарлъухъе ин/бачӀин (аллатив), гӀагарлъухъа ин/бачӀин (аблатив), гӀагарлъухъан ин/бачӀин (транслатив) бичӀчӀизабизе;
III серия — щиб букӀаниги лъида/сунда букӀаниги гъорлъ букӀин (локатив), гъорлъе ин/бачӀин (аллатив), гъорлъа ин/бачӀин (аблатив), гъорлъан ин/бачӀин (транслатив) бичӀчӀизбизе;
IV серия — щиб букӀаниги лъида/сунда букӀаниги гъоркь букӀин (локатив), гъоркье ин/бачӀин (аллатив), гъоркьа ин/бачӀин (аблатив), гьоркьан ин/бачӀин (транслатив) бичӀчӀизабизе;
V серия — щиб букӀаниги сунда букӀаниги жаниб букӀин (локатив), жинибе ин/бачӀин (аллатив), жаниса ин/бачӀин (аблатив), жанисан ин/бачӀин (транслатив) бичӀчӀизабизе;

Гьел хӀалатазул гьединго хӀалтӀизарула бакӀазул магӀнаялда гуребги, цогидаб магӀнаялдаги. Бищун гӀемер хӀалтӀизабулеб I сериялъул локатив:

рекӀее асар лӀугьиналъул фигӀлабигун субъект бихьизабизе: васасда гьеб бичӀчӀана, дида кинабго жо кӀочон тана;
адресатияб ва цогидал тӀадежубаял рихьизаризе: АбутӀалибица авар мацӀалда дие жиндирго цӀияб кечӀ цӀалана;
физикияб асар гьабиялъул фигӀлабазул объект гьабизе: дос таманча речӀана долда;
дандекквеялъул объект лӀугьинабизе: гьев вукӀана вацасдаса къуватав вуго.

ЦӀаралъул свери

Авар мацӀалъул цӀарал, жидер актив игӀрабалда букӀунеб ахиралде балагьун, рикьула лъабго свериялде; I свериялъул ахиралда букӀуна -с, II свериялъул — -лъ, III свериялъул — -ца.

тӀоцебесеб свериялда рекъон рачӀуна гӀемерисел чиясул жинсалъул гӀаммал цӀарал, чиясул жинсалъул жидер ахиралда жинсияб гӀаламат бугел хасал цӀарал (-ав ахиралда ругел авар хъизан-цӀаралги), гьединго -ов, -ев ахирал ругел фамилиялги^[16], .

чи, *вац*, *Хириясулав*, *ГӀумаров*
ИгӀраб		Цолъул форма
Аслияб		чи	вац	Хириясулав	ГӀумаров
Актив		чи-яс	вац-ас	Хириясул-ас	ГӀумаров-ас
Хаслъул		чи-яс-ул	вац-ас-ул	Хириясул-ас-ул	ГӀумаров-ас-ул
Кьовул		чи-яс-е	вац-ас-е	Хириясул-ас-е	ГӀумаров-ас-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	чи-яс-да	вас-ас-да	Хириясул-ас-да	ГӀумаров-ас-да
	жиндихъ игӀраб	чи-яс-ухъ	вац-ас-ухъ	Хириясул-ас-ухъ	ГӀумаров-ас-ухъ
	жиндилъ игӀраб	чи-яс-улъ	вац-ас-улъ	Хириясул-ас-улъ	ГӀумаров-ас-улъ
	жиндикь игӀраб	чи-яс-укь	вац-ас-укь	Хириясул-ас-укь	ГӀумаров-ас-укь
	жаниб игӀраб	—	—	—	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	чи-яс-де	вац-ас-де	Хириясул-ас-де	ГӀумаров-ас-де
	жиндихъе игӀраб	чи-яс-ухъе	вац-ас-ухъе	Хириясул-ас-ухъе	ГӀумаров-ас-ухъе
	жиндилъе игӀраб	чи-яс-улъе	вац-ас-улъе	Хириясул-ас-улъе	ГӀумаров-ас-улъе
	жиндикье игӀраб	чи-яс-укье	вац-ас-укье	Хириясул-ас-укье	ГӀумаров-ас-укье
	жанибе игӀраб	—	—	—	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	чи-яс-даса(н)	вац-ас-даса(н)	Хириясул-ас-даса(н)	ГӀумаров-ас-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	чи-яс-ухъа(н)	вац-ас-ухъа(н)	Хириясул-ас-ухъа(н)	ГӀумаров-ас-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	чи-яс-улъа(н)	вац-ас-улъа(н)	Хириясул-ас-улъа(н)	ГӀумаров-ас-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	чи-яс-укьа(н)	вац-ас-укьа(н)	Хириясул-ас-укьа(н)	ГӀумаров-ас-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	—	—

кӀиабиле свериялда рекъон рачӀуна чӀужуялъул жинсалъул гӀаммал цӀарал ва цо-цо, жидер ахиралда жинсияб гӀаламат бугел, хасал цӀарал, гьоркъохъеб жинсалъул лъикӀаланго гӀаммал ва хасал цӀарал^[16]. Аслияб игӀрабалда -ия, -ие абурал ахираздалъун лъугӀулел батӀиял мацӀаздаса рачӀарал цӀарал игӀрабазде сверулаго, ахирияб -я/-е гьаракь гьоркьоса тӀагӀуна, амма руго гьоркьосарахъиялги, мисалалъе, школа, аптека гӀадал рагӀаби

*чӀужу*, яц, *рукъ*, *хӀули*
ИгӀраб		Цолъул форма
ИгӀраб		чӀужуялъул жинс		гьоркьохъеб жинс
Аслияб		чӀужу	яц	рукъ	хӀули
Актив		чӀужу-ялъ	яц-алъ	рукъ-алъ	хӀули-ялъ
Хаслъул		чӀужу-ялъ-ул	яц-алъ-ул	рукъ-алъ-ул	хӀули-ялъ-ул
Кьовул		чӀужу-ялъ-е	яц-алъ-е	рукъ-алъ-е	хӀули-ялъ-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	чӀужу-ял-да	яц-ал-да	рукъ-ал-да	хӀули-ял-да
	жиндихъ игӀраб	чӀужу-ялъ-ухъ	яц-алъ-ухъ	рукъ-алъ-ухъ	хӀули-ялъ-ухъ
	жиндилъ игӀраб	чӀужу-ялъ-улъ	яц-алъ-улъ	рукъ-алъ-улъ	хӀули-ялъ-улъ
	жиндикь игӀраб	чӀужу-ялъ-укь	яц-алъ-укь	рукъ-алъ-укь	хӀули-ялъ-укь
	жаниб игӀраб	—	—	рукъ-алъ-уб(в/й/р)	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	чӀужу-ял-де	яц-ал-де	рукъ-ал-де	хӀули-ял-де
	жиндихъе игӀраб	чӀужу-ялъ-ухъе	яц-алъ-ухъе	рукъ-алъ-ухъе	хӀули-ялъ-ухъе
	жиндилъе игӀраб	чӀужу-ялъ-улъе	яц-алъ-улъе	рукъ-алъ-улъе	хӀули-ялъ-улъе
	жиндикье игӀраб	чӀужу-ялъ-укье	яц-алъ-укье	рукъ-алъ-укье	хӀули-ялъ-укье
	жанибе игӀраб	—	—	рукъ-алъ-убе	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	чӀужу-ял-даса(н)	яц-ал-даса(н)	рукъ-ал-даса(н)	хӀули-ял-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	чӀужу-ялъ-ухъа(н)	яц-алъ-ухъа(н)	рукъ-алъ-ухъа(н)	хӀули-ялъ-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	чӀужу-ялъ-улъа(н)	яц-алъ-улъа(н)	рукъ-алъ-улъа(н)	хӀули-ялъ-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	чӀужу-ялъ-укьа(н)	яц-алъ-укьа(н)	рукъ-алъ-укьа(н)	хӀули-ялъ-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	рукъ-алъ-уса(н)	—

Лъабабилеб свериялда рекъон сверула чиясул ва чӀужуялъул жинсалъулги хасал цӀарал, гьоркьохъеб жинсалъул гӀезагӀанго цӀарал. Лъабабилеб свериялда рекъон рачӀунел гьоркьохъеб жинсалъул рагӀабазул кьибилалъулъ лъугьуна флексия: ракӀ — рекӀе-ца, цо-цо рагӀабазул актив игӀрабалда -д бачӀине бегьула, гӀурус мацӀалдаса рачӀарал рагӀабазул ахиралдаса тамахаб ишара тӀагӀуна^[16].

*МухӀамадкамил*, *ПатӀимат*, *ракӀ*, *рахь*
ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		чиясул жинс	чӀужуялъул жинс	гьоркьохъеб жинс	ГӀемерлъул форма
Аслияб		МухӀамадкамил	ПатӀимат	ракӀ	рахь
Актив		МухӀамадкамили-ца	ПатӀимати-ца	рекӀе-ца	рахьда-ца
Хаслъул		МухӀамадкамили-л	ПатӀимати-л	рекӀе-л	рахьда-л
Кьовул		МухӀамадкамили-е	ПатӀимати-е	рекӀе-е	рахьда-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	МухӀамадкамили-да	ПатӀимати-да	рекӀе-да	рахьда-да
	жиндихъ игӀраб	МухӀамадкамили-хъ	ПатӀимати-хъ	рекӀе-хъ	рахьда-хъ
	жиндилъ игӀраб	МухӀамадкамили-лъ	ПатӀимати-лъ	рекӀе-лъ	рахьда-лъ
	жиндикь игӀраб	МухӀамадкамили-кь	ПатӀимати-кь	рекӀе-кь	рахьда-кь
	жаниб игӀраб	—	—	—	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	МухӀамадкамили-де	ПатӀимати-де	рекӀе-де	рахьда-де
	жиндихъе игӀраб	МухӀамадкамили-хъе	ПатӀимати-хъе	рекӀе-хъе	рахьда-хъе
	жиндилъе игӀраб	МухӀамадкамили-лъе	ПатӀимати-лъе	рекӀе-лъе	рахьда-лъе
	жиндикье игӀраб	МухӀамадкамили-кье	ПатӀимати-кье	рекӀе-кье	рахьда-кье
	жанибе игӀраб	—	—	—	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	МухӀамадкамили-даса(н)	ПатӀимати-даса(н)	рекӀе-даса(н)	рахьда-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	МухӀамадкамили-хъа(н)	ПатӀимати-хъа(н)	рекӀе-хъа(н)	рахьда-хъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	МухӀамадкамили-лъа(н)	ПатӀимати-лъа(н)	рекӀе-лъа(н)	рахьда-лъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	МухӀамадкамили-кьа(н)	ПатӀимати-кьа(н)	рекӀе-кьа(н)	рахьда-кьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	—	—

ГӀемерлъул формаялда ругел цӀарал игӀрабазде свери.

*вацал*, *яцал*, *рукъзал*, *ракӀал*
ИгӀраб		ГӀемерлъул форма форма
ИгӀраб		I свери ч. ж.	II свери чӀ. ж.	II свери гь. ж.	III свери гь. ж.
Аслияб		вацал	яцал	рукъзал	ракӀал
Актив		вац-аз	яц-аз	рукъзаб-аз	ракӀ-аз
Хаслъул		вац-аз-ул	яц-аз-ул	рукъзаб-аз-ул	ракӀ-аз-ул
Кьовул		вац-аз-е	яц-аз-е	рукъзаб-аз-е	ракӀ-аз-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	вас-аз-да	яц-аз-да	рукъзаб-аз-да	ракӀ-аз-да
	жиндихъ игӀраб	вац-аз-ухъ	яц-аз-ухъ	рукъзаб-аз-ухъ	ракӀ-аз-ухъ
	жиндилъ игӀраб	вац-аз-улъ	яц-аз-улъ	рукъзаб-аз-улъ	ракӀ-аз-улъ
	жиндикь игӀраб	вац-аз-укь	яц-аз-укь	рукъзаб-аз-укь	ракӀ-аз-укь
	жаниб игӀраб	—	—	—	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	вац-аз-де	яц-аз-де	рукъзаб-аз-де	ракӀ-аз-де
	жиндихъе игӀраб	вац-аз-ухъе	яц-аз-ухъе	рукъзаб-аз-ухъе	ракӀ-аз-ухъе
	жиндилъе игӀраб	вац-аз-улъе	яц-аз-улъе	рукъзаб-аз-улъе	ракӀ-азс-улъе
	жиндикье игӀраб	вац-аз-укье	яц-аз-укье	рукъзаб-аз-укье	ракӀ-аз-укье
	жанибе игӀраб	—	—	—	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	вац-аз-даса(н)	яц-аз-даса(н)	рукъзаб-аз-даса(н)	ракӀ-аз-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	вац-аз-ухъа(н)	яц-аз-ухъа(н)	рукъзаб-аз-ухъа(н)	ракӀ-аз-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	вац-аз-улъа(н)	яц-аз-улъа(н)	рукъзаб-аз-улъа(н)	ракӀ-аз-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	вац-аз-укьа(н)	яц-аз-укьа(н)	рукъзаб-аз-укьа(н)	ракӀ-аз-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	—	—

Сифат

Авар мацӀалъул сундул букӀаниги сипат-сурат жинца бихьизабулеб ва кинаб?, кинай?, кинаб?, кинал? абураб суалазе жаваблъун бачӀунеб каламалъул бутӀа ккола сифат: тирияв вас, берцинай яс, хехаб чу, лъикӀал гӀадамал, дираб, меседилаб.

Жумлаялда жаниб сифат гӀемерисеб баянлъун ккола, ва жинца баян кьолеб рагӀиялде балагьун, сифат жинсалда ва гӀемерлъул формаялда рекъон хисула: хирияв эмен, хирияй эбел, хирияб тӀалъи, хириял тӀахьал.

Авар мацӀалъул сифатал рукӀуна гӀадаталги (берцинаб, кӀудияб, лъикӀаб), жураралги (кантӀогьилаб, чӀегӀерккараб), тӀубаралги (багӀараб) къокъалги (багӀар). Сифаталъул къокъаб формаялъул буго стиллистикияб релъен ва гӀемерисеб хӀалтӀизабула поэзиялда. А. А. Бокаревас жиндирго монографиялда рехсон буго къокъал сифатал хӀалтӀизарулел бакӀал^[17]:

поэзиялда хасаб стилалъулаб къагӀида хӀисабалда;
хасал ва географиял цӀаразда;
сорт бихьизабулел ва сундул букӀаниги батӀалъаби бихьизабулел бакӀазда;
къокъаб формаялдалъун бегьула жиндалъун цогияб классалдаса предмет батӀа гьабулеб кинаб букӀаниги хаслъи бихьизабизе гуребги, жибго предметги баян гьабизе.

ТӀубараб фарма лъугьуна къокъаб сифаталде тӀаде -а- суффикс ва классалъулаб ахир жубан: лъикӀ-а-в, лъикӀ-а-й, лъикӀ-а-б, лъикӀ-а-л. Сифат каламалда жаниб магӀнаялъул рахъалъги формаялъул рахъалъанги цӀаралда бухьараб буго; гьеб жинсалъулъги цолъул ва гӀемерлъул формаялъулъги предметияб цӀаргун рекъола. Жинсалде балагьун: тамашаяв вас, тамашаяй яс, тамашаяб тӀехь; гӀемерлъул формаялде балагьун: тамашаял васал, тамашаял тӀахьал.

Сифатазул цо-цо тайпаби руго жинсияб ва цолъулгун гӀемерлъул формалъул гӀаламат ахиралъулъги кьибилалъулъги такрарлъулел: ворхатав вас, йорхатай яс, борхатаб гъветӀ, рорхатал мугӀрул. Сифаталъул данде кквеялъул даражаби рихьизарула авар мацӀалда цогидал рагӀабазул кумекалдалъун: лъикӀаб — дагьабги лъикӀаб — бищун лъикӀаб.

Жиндир гӀаламат бихьизабулеб предметияб цӀаргун цадахъ бугеб мехалда прилагательное падежазде хисуларо, аслияб падежалда хутӀула: лебалав чи, лебалав чияс, лебалав чиясул, лебалав чиясе. Жиндир гӀаламат бихьизабулеб предметияб цӀаргун цадахъ гуреб, жибго батӀаго бугони, сифатал игӀрабазда рекъон хисула. Субстантивациялда суффиксазул кумекалдалъун сифаталъул лъугьуна хъвалсараб аслу ва тӀагӀуна класс бихьизабулеб ахир: лъикӀа-с (Ӏ класс), лъикӀа-лъ (II—III класс).

ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		чиясул жинс	чӀужуялъул жинс	гьоркьохъеб жинс	ГӀемерлъул форма
Аслияб		лъикӀ-а-в	лъикӀ-а-й	лъикӀ-а-б	лъикӀ-а-л
Актив		лъикӀ-ас	лъикӀ-алъ		лъикӀ-аз
Хаслъул		лъикӀ-ас-ул	лъикӀ-алъ-ул		лъикӀ-аз-ул
Кьовул		лъикӀ-ас-е	лъикӀ-алъ-е		лъикӀ-аз-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	лъикӀ-ас-да	лъикӀ-ал-да		лъикӀ-аз-да
	жиндихъ игӀраб	лъикӀ-ас-ухъ	лъикӀ-алъ-ухъ		лъикӀ-аз-ухъ
	жиндилъ игӀраб	лъикӀ-ас-улъ	лъикӀ-алъ-улъ		лъикӀ-аз-улъ
	жиндикь игӀраб	ликӀ-ас-укь	ликӀ-алъ-укь		ликӀ-аз-укь
	жаниб игӀраб	—	—	лъикӀ-алъ-уб(в/й/р)	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	лъикӀ-ас-де	лъикӀ-ал-де		лъикӀ-аз-де
	жиндихъе игӀраб	лъикӀ-ас-ухъе	лъикӀ-алъ-ухъе		лъикӀ-аз-ухъе
	жиндилъе игӀраб	лъикӀ-ас-улъе	лъикӀ-алъ-улъе		лъикӀ-аз-улъе
	жиндикье игӀраб	лъикӀ-ас-укье	лъикӀ-алъ-укье		лъикӀ-аз-укье
	жанибе игӀраб	—	—	лъикӀ-алъ-убе	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	лъикӀ-ас-даса(н)	лъикӀ-ал-даса(н)		лъикӀ-аз-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	лъикӀ-ас-ухъа(н)	лъикӀ-алъ-ухъа(н)		лъикӀ-аз-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	лъикӀ-ас-улъа(н)	лъикӀ-алъ-улъа(н)		лъикӀ-аз-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	лъикӀ-ас-укьа(н)	лъикӀ-алъ-укьа(н)		лъикӀ-аз-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	лъикӀ-алъ-уса(н)	—

РикӀкӀен

РикӀкӀеназ бихьизабула предметазул къадар ва рикӀкӀунаго гьезул ирга. Авар мацӀалда рикӀкӀенал руго къадаралъулги (цо, кӀиго, лъабго, анцӀго, нусго) иргадулалги (цоабилеб/тӀоцебесеб, кӀиабилеб, лъабабаилеб, анцӀабилеб, нусабилеб). Формабазде балагьун, рикӀкӀенал рикьула гӀадатаздеги, жубараздеги, гӀуцӀараздеги.

ГӀадатал рикӀкӀенал ккола цо кьибилалдасан гӀуцӀарал: цо-ялдаса анцӀго-ялде щвезегӀан ругелги, гьединго къого, лъеберго, нусго, азарго, миллион. Гьездасан лъугьарал иргадул рикӀкӀеналги гӀадатазде гьоркьоре ккола.

Журарал рикӀкӀенал ккола жал кӀиго яги лъабго рикӀеналъул кьибил жубан лъугьаразда (гьединго журараллъун ккола гьездасан лъугьарал иргадул рикӀкӀеналги).

КӀиго кьибил бугел		Лъабго кьибил бугел
кӀинусго лъабнусго ункънусго щунусго анлънусго анкьнусго микьнусго ичӀнусго	кӀиазарго лъабазарго ункъазарго щуазарго анлъазарго анкьазарго микьазарго ичӀазарго анцӀазарго нусазарго	кӀинусазарго лъабнусазарго ункънусазарго щунусазарго анлънусазарго анкьнусазарго микьнусазарго ичӀнусазарго

Журарал рикӀенал лъугьунаго -го ахир гӀицӀго ахирисеб рикӀкӀеналъулъ гурони хутӀуларо: кӀиго + нусго = кӀинусго, лъабго + нусго = лъабнусго, ункъго + азарго = ункъазарго.

гӀуцӀарал рикӀкӀенал ккола кӀиго ва цӀикӀкӀун гӀадатал ва журарал рикӀкӀеназдаса жал лъугьарал: анцӀила цо, къоло лъабго, лъебералда ункъго ва ц. Гьел лъугьунаго ахирисеб рикӀкӀен бугеб хӀалалда босула, гьелда церехун кколел рикӀкӀеназде тӀаде -ло, -ла, -да ахирал журала; 11-ялдаса 19-де щвезегӀан ругел рикӀкӀеназда хӀалтӀизабулеб форма ккола анцӀи-ла: анцӀила цо, анцӀила кӀиго, анцӀила ичӀго; лъабабилеб тартибалъул цӀарубакӀазда хӀалтӀизабула къоло: къоло лъабго, къоло ункъго, къоло щуго. Авар мацӀалъул рикӀкӀиналъул система буго къоцӀулаб, тӀоцебесеб нусил рикӀенал лъугьунеб форма — рикӀеналъул аслу-къоялда + (анцӀила) + гӀадатаб рикӀкӀен: кӀикъоялда кӀиго, лъабкъоялда анцӀила ункъго^[18].

Предметияб цӀаралда цадахъ бугеб мехалда къадаралъул рикӀкӀен жинсалдеги формаялдеги хисуларо, гьелда хадуб бачӀунеб предметияб цӀарги кидаго цолъул формаялда хӀалтӀизабула: кӀиго вас, лъабго яс, анцӀго гъветӀ.

Субстантивацияб иргадулаб рикӀкӀен игӀрабазде хисула сифат гӀадин: кӀиабилев вас, лъабабилей яс, анцӀила цоабилеб класс, къоабилел санал, амма цӀаргун цадахъ ругел мехалда иргадул рикӀкӀеналги падежазде сверуларо: микьабилеб класс, микьабилеб классалъ.

ЦӀаргун цадахъ бугеб мехалъ, рикӀкӀен баянлъун букӀуна, амма цӀар цадахъ гьечӀони, жумлаялда жаниб гьеб ккезе бегьула батӀи-батӀиял гӀахьалбутӀабилъун.

Къадаралъул рикӀкӀен

Къадаралъул рикӀкӀеналъ бихьизабула рикӀкӀунеб жоялъул къадар ва гьеб чан? абураб суалалъе жаваблъун бачӀуна. Сундул букӀаниги къадар гьелъ бихьизабула батӀи-батӀияб магӀнаялда. Авар мацӀалда къадаралъул рикӀкӀенал рикьизе бугьула анлъго тайпаялде^[19].

№	Тайпа	Лъугьенеб куц	Мисалал	Суал	Баян
1	Къадар бихьзарулел	цо рикӀкӀеналъул гӀицӀго аслу; хутӀарал: рикӀкӀеналъул аслу + -го	цо, кӀиго, лъабго, ункъго, щуго, анцӀго, нусго	чан?	Баян гьабула гӀаммаб къадар
2	Чан цадахълъи бичӀчӀзабулел	гӀадатал рикӀкӀеназул аслу такрарлъун: кӀиго, кӀи-кӀи къого рикӀкӀеналдаса лъугьараб жубараб рикӀкӀен тӀубанго такрарлъула ва кӀиабилеб -го цӀунула: кӀикъо-кӀикъого азарго рикӀкӀеналдаса лъугьунаго тӀоцебесеб бутӀаялъул -р горкьоса уна: аза-азар	цо-цо, кӀи-кӀи, лъаб-лъаб, ункъ-ункъ, щу-щу, анцӀ-анцӀ, нус-нус	чан-чан?	Гьел рикӀкӀеназ бичӀчӀизабула жиб рикӀкӀунеб бугеб жо кигӀан гӀемераб къадаралда бугониги батӀалъи гьечӀого, чан-чан цадахъккун батӀа гьабулеб бугебали
3	тӀолголъи бичӀчӀизабулелел	рикӀкӀеназул аслу + ахир -абго (-ябго)	кӀиябго, лъабабго, ункъабго, щуябго, анцӀабго, нусабго	чан?	Гьел рикӀкӀеназ баян гьабула гӀемерал предметазда гьоркьоса цо чанго батӀаго босун рикӀкӀуна бук1ин.
4	тӀолголъи бичӀчӀизабуларел	рикӀкӀеналъул аслу + -го + -яв/-яй/-яб/-ял	цояв, кӀигояв, лъабгояв, ункъгояв, щугояв, анцӀгояв, нусгояв	чан?	Гьел рикӀкӀеназ баян гьабула гӀемерал предметазда гьоркьоса цо чанго батӀаго босун рикӀкӀуна букӀин.
5	Къадаралъул щаклъи бичӀчӀизабулел	гьеркьоб дефисги лъун рикӀкӀеналги журан	цо-киг1о, лъабго-ункъго, щуго-анлъго		Гьез баян гьабула рикӀунеб предметазул къадар щакаб букӀин.
6	ЧанцӀуллъи бичӀчӀизабулел	рикӀкӀеналъул аслу + ахир -цӀул	цоц1ул (цин), к1иц1ул, лъабц1ул, ункъц1ул, щуц1ул, анц1ул, нусц1ул	чанцӀул?	Сундул букӀаниги такрарлъиялъул къадар.

Иргадул рикӀкӀен

Иргадул рикӀкӀеналъ бихьизабула рикӀкӀунеб жоялъул ирга ва чанабилеб? абураб суалалъе жаваблъунги бачӀуна. Лъугьуна къадаралъул рикӀкӀеналъул -го ахирги нахъе рехун, аслуялде тӀаде жинсалдеги формаялдеги балагьун -абилев, -абилей, -абилеб, -абилел ахиралги журан: кӀи-го — кӀи-абилев (кӀиабилей, кӀиабилеб, кӀиабилел), анц1го — анц1абилеб, нусго — нусабилеб.

ЦӀаргун бугеб мехалда иргадул рикӀкӀен цолъул яги гӀемерлъул формаялъулъ ва жинсалъулъ цӀаргун рекъола, амма сифатал гӀадинигӀрабазде хисуларо: кӀиабилев вас, лъабабилей яс, ункъабилеб гьумер, анцӀабилел къоял. ЦӀарги гьечӀого хӀалтӀизабун бугони, иргадул рикӀкӀенги, сифаталда релълъун, игӀрабазде сверула^[20].

РикӀкӀен игӀрабазде свери

*Цояб* (яв/яй/ял)
ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		чиясул жинс	чӀужуялъул жинс	гьоркьохъеб жинс	ГӀемерлъул форма
Аслияб		цо-яв	цо-яй	цо-яб	цо-ял
Актив		цо-яс	цо-ялъ		цо-яз
Хаслъул		цо-яс-ул	цо-ялъ-ул		цо-яз-ул
Кьовул		цо-яс-е	цо-ялъ-е		цо-яз-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	цо-яс-да	цо-ял-да		цо-яз-да
	жиндихъ игӀраб	цо-яс-ухъ	цо-ялъ-ухъ		цо-яз-ухъ
	жиндилъ игӀраб	цо-яс-улъ	цо-ялъ-улъ		цо-яз-улъ
	жиндикь игӀраб	цо-яс-укь	цо-ялъ-укь		цо-яз-укь
	жаниб игӀраб	—	—	цо-ялъ-уб(в/й/р)	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	цо-яс-де	цо-ял-де		цо-яз-де
	жиндихъе игӀраб	цо-яс-ухъе	цо-ялъ-ухъе		цо-яз-ухъе
	жиндилъе игӀраб	цо-яс-улъе	цо-ялъ-улъе		цо-яз-улъе
	жиндикье игӀраб	цо-яс-укье	цо-ялъ-укье		цо-яз-укье
	жанибе игӀраб	—	—	цо-ялъ-убе (-уве/-уйе/-уре)	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	цо-яс-даса(н)	цо-ял-даса(н)		цо-яз-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	цо-яс-ухъа(н)	цо-ялъ-ухъа(н)		цо-яз-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	цо-яс-улъа(н)	цо-ялъ-улъа(н)		цо-яз-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	цо-яс-укьа(н)	цо-ялъ-укьа(н)		цо-яз-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	цо-ялъ-уса(н)	—

*Лъабгояб* (-яв/-яй/-ял)
ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		чиясул жинс	чӀужуялъул жинс	гьоркьохъеб жинс	ГӀемерлъул форма
Аслияб		лъабго-яв	лъабго-яй	лъабго-яб	лъабго-ял
Актив		лъабго-яс	лъабго-ялъ		лъабго-яз
Хаслъул		лъабго-яс-ул	лъабго-ялъ-ул		лъабго-яз-ул
Кьовул		лъабго-яс-е	лъабго-ялъ-е		лъабго-яз-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	лъабго-яс-да	лъабго-ял-да		лъабго-яз-да
	жиндихъ игӀраб	лъабго-яс-ухъ	лъабго-ялъ-ухъ		лъабго-яз-ухъ
	жиндилъ игӀраб	лъабго-яс-улъ	лъабго-ялъ-улъ		лъабго-яз-улъ
	жиндикь игӀраб	лъабго-яс-укь	лъабго-ялъ-укь		лъабго-яз-укь
	жаниб игӀраб	—	—	лъабго-ялъ-уб(в/й/р)	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	лъабго-яс-де	лъабго-ял-де		лъабго-яз-де
	жиндихъе игӀраб	лъабго-яс-ухъе	лъабго-ялъ-ухъе		лъабго-яз-ухъе
	жиндилъе игӀраб	лъабго-яс-улъе	лъабго-ялъ-улъе		лъабго-яз-улъе
	жиндикье игӀраб	лъабго-яс-укье	лъабго-ялъ-укье		лъабго-яз-укье
	жанибе игӀраб	—	—	лъабго-ялъ-убе (-уве/-уйе/-уре)	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	лъабго-яс-даса(н)	лъабго-ял-даса(н)		лъабго-яз-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	лъабго-яс-ухъа(н)	лъабго-ялъ-ухъа(н)		лъабго-яз-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	лъабго-яс-улъа(н)	лъабго-ялъ-улъа(н)		лъабго-яз-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	лъабго-яс-укьа(н)	лъабго-ялъ-укьа(н)		лъабго-яз-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	лъабго-ялъ-уса(н)	—

Къадаралъулаб рикӀкӀеналъул тӀелалда гъорлъа тӀололъи бичӀчӀизабулел рикӀкӀеналги игӀрабазде сверула (бакӀалъул падежалги гьадинанго руго):

ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		чиясул жинс	чӀужуялъул жинс	гьоркьохъеб жинс	ГӀемерлъул форма
Аслияб		лъабавго	лъабайго	лъабабго	лъабалго
Актив		лъабас-го	лъабалъ-го		лъабаз-го
Хаслъул		лъабас-ул-го	лъабалъ-ул-го		лъабаз-ул-го
Кьовул		лъабас-е-го	лъабалъ-е-го		лъабаз-е-го
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	лъабас-да-го	лъабалъ-да-го		лъабаз-да-го
	жиндихъ игӀраб	лъабас-ухъ-го	лъабалъ-ухъ-го		лъабаз-ухъ-го
	жиндилъ игӀраб	лъабас-улъ-го	лъабалъ-улъ-го		лъабаз-улъ-го
	жиндикь игӀраб	лъабас-укь-го	лъабалъ-укь-го		лъабаз-укь-го
	жаниб игӀраб	—	—	лъабалъ-уб-го (-ув/-уй/-ур)-го	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	лъабас-де-го	лъабал-де-го		лъабаз-де-го
	жиндихъе игӀраб	лъабас-ухъе-го	лъабалъ-ухъе-го		лъабаз-ухъе-го
	жиндилъе игӀраб	лъабас-улъе-го	лъабалъ-улъе-го		лъабаз-улъе-го
	жиндикье игӀраб	лъабас-укье-го	лъабалъ-укье-го		лъабаз-укье-го
	жанибе игӀраб	—	—	лъабалъ-убе-го (-уве/-уйе/-уре)-го	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	лъабас-даса(н)-го	лъабалъ-даса(н)-го		лъабаз-даса(н)-го
	жиндихъа(н) игӀраб	лъабас-ухъа(н)-го	лъабалъ-ухъа(н)-го		лъабаз-ухъа(н)-го
	жиндилъа(н) игӀраб	лъабас-улъа(н)-го	лъабалъ-улъа(н)-го		лъабазулъа(н)-го
	жиндикьа(н) игӀраб	лъабас-укьа(н)-го	лъабалъ-укьа(н)-го		лъабаз-укьа(н)-го
	жаниса(н) игӀраб	—	—	лъабалъ-уса(н)-го	—

Иргадулаб рикӀкӀен игӀрабазде сверула сифатал гӀадин цӀаргун гьечӀеб мехалъ:

ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		чиясул жинс	чӀужуялъул жинс	гьоркьохъеб жинс	ГӀемерлъул форма
Аслияб		лъабабилев	лъабайго	лъабабго	лъабалго
Актив		лъабабилес	лъабабилелъ		лъабабилез
Хаслъул		лъабабилес-ул	лъабабилелъ-ул		лъабабилез-ул
Кьовул		лъабабилес-е	лъабабилелъ-е		лъабабилез-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	лъабабилес-да	лъабабилел-да		лъабабилез-да
	жиндихъ игӀраб	лъабабилес-ухъ	лъабаабилелъ-ухъ		лъабабилез-ухъ
	жиндилъ игӀраб	лъабабилес-улъ	лъабабилелъ-улъ		лъабабилез-улъ
	жиндикь игӀраб	лъабабилес-укь	лъабабилелъ-укь		лъабабилез-укь
	жаниб игӀраб	—	—	лъабабилелъ-уб(в/й/р)	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	лъабабилес-де	лъабабилел-де		лъабабилез-де
	жиндихъе игӀраб	лъабабилес-ухъе	лъабабилелъ-ухъе		лъабабилез-ухъе
	жиндилъе игӀраб	лъабабилес-улъе	лъабабилелъ-улъе		лъабабилез-улъе
	жиндикье игӀраб	лъабабилес-укье	лъабабилелъ-укье		лъабабилез-укье
	жанибе игӀраб	—	—	лъабабилелъ-убе (-уве/-уйе/-уре)	—
РатӀалъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	лъабабилес-даса(н)	лъабабилел-даса(н)		лъабабилез-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	лъабабилес-ухъа(н)	лъабабилелъ-ухъа(н)		лъабабилез-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	лъабабилес-улъа(н)	лъабабилелъ-улъа(н)		лъабабилез-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	лъабабилес-укьа(н)	лъабабилелъ-укьа(н)		лъабабилез-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	лъабабилелъ-уса(н)	—

ЦӀарубакӀ

Авар мацӀалда цӀарубакӀ хӀалтӀизабула цӀаралъул, сифаталъул, рикӀкӀеналъул бакӀалда, ва гьеб магӀнаялъул рахъалъан цӀаралдаса, сифаталдаса, рикӀкӀеналдаса жиндир магӀна дагьабги цӀикӀкӀун гӀаммаб букӀиналдалъун батӀалъула. МагӀнаялде балагьун, цӀарубакӀал рикьула:

Гьумералъул цӀарубакӀал: 1-себ гьумер — дун, ниж, нилъ; 2-леб гьум. — мун, нуж; 3-леб гьум. — дов, дой, доб, дол; жив, жий, жиб, жал. ТӀоцебесеб гьумералъул цӀарубакӀазул гӀемерлъул формаялъе авар мацӀалда буго эксклюзивияб ниж ва инклюзивияб нилъ (нилӀ) формаби. Ниж хӀалтӀизабула жиндехун кӀалъай буссарав чи гъорлъ гьечӀолъи бичӀчӀизабизе. Нилъ цӀарубакӀ хӀалтӀизабула жиндехун кӀалъай буссарав чи гъорлъ вукӀин бичӀчӀизабизе.
Ишараялъул цӀарубакӀал: ав, эв, гьав, дов, гьадав, гъов, гьагъав, лъов, гьалъав. Гьумералъул цӀарубакӀазул цо-цо формаби ишараялъул цӀарубакӀаздаги хӀалтӀизабула, масала: дов. Цо-цо мехалда гьел цӀарубакӀазул авалалда гьа- жубала (гьа- тӀаде жубараб форма лъугьунаго аслуялъулъ о гьаракь а гьаракьалде сверула): дов > гьадав. Ишараялъул цӀарубакӀаз манзилги бичӀчӀизабула: гьав — кӀалъалесда аскӀов цун вугев; гьев — жинда кӀалъалесда аскӀов чӀун вугев; дов — рикӀкӀад вугев; лъов — кӀалъалесдаса ворхалъуда вугев; гъов — кӀалъалесдаса гъоркьехун вугев;
Суалиял цӀарубакӀал: щив? щий? щиб? щал? кинав? кинай? кинаб? кинал? чан?
Баяналъул цӀарубакӀал: щибав, щибай, щибаб, щибай, кинавго, киналго, тӀолго;
Баянлъи гьечӀолъиялъул цӀарубакӀал: щивалиго, щиялиго, щибалиго, щалалиго, кинавалиго, кинаялиго, кинабалиго, киналалиго;
Абсолютиял цӀарубакӀал: щивниги, щалниги;

ЦӀарубакӀ жумлаялда жаниб гӀемерисеб мехалъ субъектлъун букӀуна, гьединго гьеб, жиб хӀалтӀизабун бугеб магӀнаялъухъ ва формаялъухъ балагьун, букӀуна батӀиял гӀахьалбутӀабилъунги: битӀараб тӀадежубайлъун (объект), предикатлъун, баянлъун, хъвалсараб тӀадежубайлъун.

ЦӀарубакӀ игӀрабазде свери

Гьумералъул, суалиял, ишариял ва гьездаса лъугьарал цӀарубакӀал хисиялъул руго хадусел хаслъалаби:

цолъул формаялъул гумералъул цӀарубакӀазул ва суалиязул букӀуна супплетивияб хъвалсараб аслу: ди-е, ду-е, лъи-е, сунду-е — кьовул игӀраб.
стандартияб гуреб къагӀидаялда лъугьуна хъвалсараб аслу гӀемерлъул формаялда ругел гьумералъул цӀарубакӀазул: ниже-е, нуже-е, жинди-е, жиде-е — кьов. и.
щиб ва жив цӀарубакӀазул актив игӀрабалда тӀагӀуна аслуялъул кӀиабилеб къотӀел: сун-ца, жин-ца;
нахъруссиналъул ва гьумералъул цӀарубакӀазул хаслъул падеж лъугьуна -р суффиксалъул кумекалдалъун: ди-р, ду-р;
жал гьумералъул цӀарубакӀаллъун хӀалтӀизарулел баяналъул цӀарубакӀазул хъвалсараб аслу лъугьуна -с- (Ӏ кл.), -лъ- (II—III), -з- (гӀем. ф.) суффиксазул кумекалдалъун ва класс бихьизабуле ахир къотӀиялдалъун;
рихьизарул цӀарубакӀазул кьовул падеж лъугьуна -ие суффиксалдалъун: гьес-ие, гьелъ-ие.

*Гьумералъул цӀарубакӀал* игӀрабазде свериялъул парадигма
ИгӀраб		Цолъул форма					ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		1-себ гьумер	2-леб гьумер	3-леб гьумер			1-себ гьумер	2-леб гьумер	3-гьумер
Аслияб		дун	мун	дов	дой	доб	ниж нилъ	нуж	дол
Актив		ди-ца	ду-ца	дос	долъ		ниже-ца нилъе-ца	нуже-ца	доз
Хаслъул		ди-р	ду-р	дос-ул	долъ-ул		ниже-р нилъе-р	нуже-р	доз-ул
Кьовул		ди-е	ду-е	дос-ие	долъ-ие		ниже-е нилъе-е	нуже-е	доз-ие
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	ди-да	ду-да	дос-да	дол-да		ниже-да нилъе-да	нуже-да	доз-да
	жиндихъ игӀраб	ди-хъ	ду-хъ	дос-ухъ	долъ-ухъ		ниже-хъ нилъе-хъ	нуже-хъ	доз-ухъ
	жиндилъ игӀраб	ди-лъ	ду-лъ	дос-улъ	долъ-улъ		ниже-лъ нилъе-лъ	нуже-лъ	доз-улъ
	жиндикь игӀраб	ди-кь	ду-кь	дос-укь	долъ-укь		ниже-кь нилъе-лъ	нуже-кь	доз-укь
	жаниб игӀраб	—	—	—	—	долъ-уб (-ув/-уй/-ур)	—	—	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	ди-де	ду-де	дос-де	дол-де		ниже-де нилъе-де	нуже-де	доз-де
	жиндихъе игӀраб	ди-хъе	ду-хъе	дос-ухъе	долъ-ухъе		ниже-хъе нилъе-хъе	нуже-хъе	доз-ухъе
	жиндилъе игӀраб	ди-лъе	ду-лъе	дос-улъе	долъ-улъе		ниже-лъе нилъе-лъе	нуже-лъе	доз-улъе
	жиндикье игӀраб	ди-кье	ду-кье	дос-укье	долъ-укье		ниже-кье нилъе-кье	нуже-кье	доз-укье
	жанибе игӀраб	—	—	—	—	долъ-убе (-уве/-уйе/-уре)	—	—	—
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	ди-даса(н)	ду-даса(н)	дос-даса(н)	дол-даса(н)		ниже-даса(н) нилъе-даса(н)	нуже-даса(н)	доз-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	ди-хъа(н)	ду-хъа(н)	дос-ухъа(н)	долъ-ухъа(н)		ниже-хъа(н) нилъе-хъа(н)	нуже-хъа(н)	доз-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	ди-лъа(н)	ду-лъа(н)	дос-улъа(н)	долъ-улъан(н)		ниже-лъа(н) ниже-лъа(н)	нуже-лъа(н)	доз-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	ди-кьа(н)	ду-кьа(н)	дос-укьа(н)	долъ-укьа(н)		ниже-кьа(н) нилъе-кьа(н)	нуже-кьа(н)	доз-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	—	—	долъ-уса(н)	—	—	—

Ишараялъул цӀарубакӀал

ав (й/б/л), *гьав* (й/б/л), *гъов* (й/б/л)
ИгӀраб		Цолъул форма
Аслияб		ав	ай	аб	гьав	гьай	гьаб	гъов	гъой	гъол
Актив		ас	алъ		гьас	гьалъ		гъос	гъолъ
Хаслъул		ас-ул	алъ-ул		гьас-ул	гьалъ-ул		гъос-ул	гъолъ-ул
Кьовул		ас-ие	алъ-ие		гьас-ие	гьалъ-ие		гъос-ие	гъолъ-ие
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	ас-да	ал-да		гьас-да	гьал-да		гъос-да	гъол-да
	жиндихъ игӀраб	ас-ухъ	алъ-ухъ		гьас-ухъ	гьалъ-ухъ		гъос-ухъ	гъолъ-ухъ
	жиндилъ игӀраб	ас-улъ	алъ-улъ		гьас-улъ	гьалъ-улъ		гъос-улъ	гъолъ-улъ
	жиндикь игӀраб	ас-укь	алъ-укь		гьас-укь	гьалъ-укь		гъос-укь	гъолъ-укь
	жаниб игӀраб	—	—	алъ-уб (-ув/-уй/-ур)	—	—	гьалъ-уб (-ув/-уй/-ур)	—	—	гьолъ-уб (-ув/-уй/-ур)
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	ас-де	ал-де		гьас-де	гьал-де		гъос-де	гъол-де
	жиндихъе игӀраб	ас-ухъе	алъ-ухъ		гьас-ухъе	гьалъ-ухъ		гъос-ухъе	гъолъ-ухъе
	жиндилъе игӀраб	ас-улъе	алъ-улъе		гьас-улъе	гьалъ-улъе		гъос-улъе	гъолъ-улъе
	жиндикье игӀраб	ас-укье	алъ-укье		гьас-укье	гьалъ-укье		гъос-укье	гъолъ-укье
	жанибе игӀраб	—	—	алъ-убе (-уве/-уйе/-уре)	—	—	гьалъ-убе (-уве/-уйе/-уре)	—	—	гьолъ-убе (-уве/-уйе/-уре)
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	ас-даса(н)	ал-даса(н)		гьас-даса(н)	гьал-даса(н)		гъос-даса(н)	гъол-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	ас-ухъа(н)	алъ-ухъа(н)		гьас-ухъа(н)	гьалъ-ухъа(н)		гъос-ухъа(н)	гъолъ-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	ас-улъа(н)	алъ-улъа(н)		гьас-улъа(н)	гьалъ-улъа(н)		гъос-улъа(н)	гъолъ-улъан(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	ас-укьа(н)	алъ-укьа(н)		гьас-укьа(н)	гьалъ-укьа(н)		гъос-укьа(н)	гъолъ-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	алъ-уса(н)	—	—	гьалъ-уса(н)	—	—	гъолъ-уса(н)

ал, *гьал*, *гъол*
ИгӀраб		ГӀемерлъул форма
Аслияб		ал	гьал	гъол
Актив		аз	гьаз	гъоз
Хаслъул		аз-ул	гьаз-ул	гъоз-ул
Кьовул		аз-ие	гьаз-ие	гъоз-ие
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	аз-да	гьаз-да	гъоз-да
	жиндихъ игӀраб	аз-ухъ	гьаз-ухъ	гъоз-ухъ
	жиндилъ игӀраб	ас-улъ	гьаз-улъ	гъоз-улъ
	жиндикь игӀраб	ас-укь	гьаз-укь	гъоз-укь
	жаниб игӀраб		—	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	аз-де	гьаз-де	гъоз-де
	жиндихъе игӀраб	аз-ухъе	гьаз-ухъе	гъоз-ухъе
	жиндилъе игӀраб	аз-улъе	гьаз-улъе	гъоз-улъе
	жиндикье игӀраб	аз-укье	гьаз-укье	гъоз-укье
	жанибе игӀраб	—	—	—
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	аз-даса(н)	гьаз-даса(н)	гъоз-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	аз-ухъа(н)	гьаз-ухъа(н)	гъоз-ухъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	аз-улъа(н)	гьаз-улъа(н)	гъоз-улъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	аз-укьа(н)	гьаз-укьа(н)	гъоз-укьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—	—	—

Суалиял цӀарубакӀал:

*щив* (-й/-б), *щал*
ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		ч. ж.	чӀ. ж.	гь. ж.	ГӀемерлъул форма
Аслияб		щив	щий	щиб	щал
Актив		лъи-ца		сун-ца	лъица
Хаслъул		лъи-л		сунду-л	лъил
Кьовул		лъи-е		сунду-е	лъи-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	лъи-да		сун-да	лъи-да
	жиндихъ игӀраб	лъи-хъ		сунду-хъ	лъи-хъ
	жиндилъ игӀраб	лъи-лъ		сунду-лъ	лъи-лъ
	жиндикь игӀраб	лъи-кь		сунду-кь	лъи-кь
	жаниб игӀраб	—		—	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	лъи-де		сун-де	лъи-де
	жиндихъе игӀраб	лъи-хъе		сунду-хъе	лъи-хъе
	жиндилъе игӀраб	лъи-лъе		сунду-лъе	лъи-лъе
	жиндикье игӀраб	лъи-кье		сунду-кье	лъи-кье
	жанибе игӀраб	—		—	—
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	лъи-даса(н)		сун-даса(н)	лъи-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	лъи-хъа(н)		сунду-хъа(н)	лъи-хъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	лъи-лъа(н)		сунду-лъа(н)	лъи-лъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	лъи-кьа(н)		сунду-кьа(н)	лъи-кьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—		—	—

Баяналъул цӀарубакӀал (лъугьуна суалиял цӀарубакӀаздаса -а- ва классалъул ахиралъул суффиксазул кумекалдалъун: щиб — щиб-а-в, гьанире гъорлъе рачӀуна гьединго тӀолго ва гьадинаб (-в/-й/-л) цӀарубакӀалги^[21]).

*щибав* (-й/-б), *кинавго* (*-айго*/*-абго*), *щибал*, *киналго*
ИгӀраб		Цолъул форма						ГӀемерлъул форма
Аслияб		щибав	щибай	щибаб	кинавго	кинайго	кинабго	щибал	киналго
Актив		щибас	щибалъ		кинас-го	киналъ-го		щибаз	киназ-го
Хаслъул		щибас-ул	щибалъ-ул		кинас-ул-го	киналъ-ул-го		щибаз-ул	киназ-ул-го
Кьовул		щибас-е	щибалъ-и		кинас-е-го	киналъ-е-го		щибаз-е	киназ-е-го
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	щибас-да	щибал-да		кинас-да-го	киналъ-да-го		щибаз-да	киназ-да-го
	жиндихъ игӀраб	щибас-ухъ	щибалъ-ухъ		кинас-ухъ-го	киналъ-ухъ-го		щибаз-ухъ	киназ-ухъ-го
	жиндилъ игӀраб	щибас-улъ	щибалъ-улъ		кинас-улъ-го	киналъ-улъ-го		щибаз-улъ	киназ-улъ-го
	жиндикь игӀраб	щибас-укь	щибалъ-укь		кинас-укь-го	киналъ-укь-го		щибаз-укь	киназ-укь-го
	жаниб игӀраб	—	—	щибалъ-уб (-ув/-уй/-ур)	—	—	киналъ-уб-го (-ув/-уй/-ур)-го	—	—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	щибас-де	щибал-де		кинас-де-го	кинал-де-го		щибаз-де	киназ-де-го
	жиндихъе игӀраб	щибас-ухъе	щибалъ-ухъе		кинас-ухъе-го	киналъ-ухъе-го		щибаз-ухъе	киназ-ухъе-го
	жиндилъе игӀраб	щибас-улъе	щибалъ-улъе		кинас-улъе-го	киналъ-улъе-го		щибаз-улъе	киназ-улъе-го
	жиндикье игӀраб	щибас-укье	щибалъ-укье		кинас-укье-го	киналъ-укье-го		щибаз-укье	киназ-укье-го
	жанибе игӀраб	—	—	щибалъ-убе (-уве/-уйе/-уре)	—	—	киналъ-убе-го (-уве/-уйе/-уре)-го	—	—
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	щибас-даса(н)	щибал-даса(н)		кинас-даса(н)-го	кинал-даса(н)-го		щибаз-даса(н)	киназ-даса(н)-го
	жиндихъа(н) игӀраб	щибас-ухъа(н)	щибалъ-ухъа(н)		кинас-ухъа(н)-го	киналъ-ухъа(н)-го		щибаз-ухъа(н)	киназ-ухъа(н)-го
	жиндилъа(н) игӀраб	щибас-улъа(н)	щибалъ-улъа(н)		кинас-улъа(н)-го	киналъ-улъа(н)-го		щибаз-улъа(н)	киназ-улъа(н)-го
	жиндикьа(н) игӀраб	щибас-укьа(н)	щибалъ-укьа(н)		кинас-укьа(н)-го	киналъ-укьа(н)-го		щибаз-укьа(н)	киназ-укьа(н)-го
	жаниса(н) игӀраб	—	—	щибалъ-уса(н)	—	—	киналъ-уса(н)-го	—	—

Баянлъи гьечӀел цӀарубакӀал (лъугьуна суалиял цӀарубакӀаздаса -алиго тӀаде жубан: щиб — щиб-алиго).

*щивалиго*, *щиялиго*, *щибалиго*, *щалалиго*
ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		ч. ж.	чӀ. ж.	гь. ж.	ГӀемерлъул форма
Аслияб		щивалиго	щиялиго	щибалиго	щалалиго
Актив		лъицаялиго		сунцаялиго	ГӀемерлъул формаялда ругел баянлъи гьечӀел цӀарубакӀал игӀрабазде сверула цолъул формаялда релълъун.
Хаслъул		лъилалиго		сундулалиго
Кьовул		лъиеялиго		сундуеялиго
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	лъидаялиго		сундаялиго
	жиндихъ игӀраб	лъихъалиго		сундухъалиго
	жиндилъ игӀраб	лъилъалиго		сундулъалиго
	жиндикь игӀраб	лъикьалиго		сундукьалиго
	жаниб игӀраб	—		сундунибалиго*
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	лъидеялиго		сундеялиго
	жиндихъе игӀраб	лъихъеялиго		сундухъеялиго
	жиндилъе игӀраб	лъилъеялиго		сундулъеялиго
	жиндикье игӀраб	лъикьеялиго		сундукьеялиго
	жанибе игӀраб	—		сундунибалиго*
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	лъидасаялиго/лъидасаналиго		сундасаялиго/сундасаналиго
	жиндихъа(н) игӀраб	лъихъаялиго/лъихъаналиго		сундухъаялиго/сундухъаналиго
	жиндилъа(н) игӀраб	лъилъаялиго/лъилъаналиго		сундулъаялиго/сундулъаналиго
	жиндикьа(н) игӀраб	лъикьаялиго/лъикьаналиго		сундукьаялиго/сундукьаналиго
	жаниса(н) игӀраб	—		сундасаялиго/сундасаналиго*

Абсолютиял цӀарубакӀал

*щивниги*, *щийниги*, *щибниги*, *щалниги*
ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		ч. ж.	чӀ. ж.	гь. ж.	ГӀемерлъул форма
Аслияб		щивниги	щийниги	щивниги	щалниги
Актив		лъицаниги		сунцаниги	ГӀемерлъул формаялда ругел абсолютиял цӀарубакӀал игӀрабазде сверула цолъул формаялда релъун.
Хаслъул		лъилниги		сундулниги
Кьовул		лъиениги		сундуениги
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	лъиданиги		сунданиги
	жиндихъ игӀраб	лъихъниги		сундухъниги
	жиндилъ игӀраб	лъилъниги		сундулъниги
	жиндикь игӀраб	лъикьниги		сундукьниги
	жаниб игӀраб	—		сундунибниги*
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	лъидениги		сундениги
	жиндихъе игӀраб	лъихъениги		сундухъениги
	жиндилъе игӀраб	лъилъениги		сундулъениги
	жиндикье игӀраб	лъикьениги		сундукьениги
	жанибе игӀраб	—		сундунибениги*
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	лъидасаги (лъидасаниги)		сундасаги/сундасаниги
	жиндихъа(н) игӀраб	лъихъаги (лъихъаниги)		сундухъаги/сундухъаниги
	жиндилъа(н) игӀраб	лъилъаги (лъилъаниги)		сундулъаги/сундулъаниги
	жиндикьа(н) игӀраб	лъикьаги (лъикьаниги)		сундукьаги/сундукьаниги
	жаниса(н) игӀраб	—		сундасаниги*

Нахъбуссиналъул цӀарубакӀал (лъугьуна гьумералъул цӀарубакӀаздаса гьезде тӀаде -го суффикс жубаялдалъун: дун — дун-го, мун — мунго; лъабабилеб гьумералъе нахъбуссиналъул цӀарубакӀлъун хӀалтӀизбула жив/жий/жиб/жал)

ИгӀраб		Цолъул форма			ГӀемерлъул форма
ИгӀраб		ч. ж.	чӀ. ж.	гь. ж.	ГӀемерлъул форма
Аслияб		жив	жий	жиб	жал
Актив		жинди-ца			жиде-ца
Хаслъул		жинди-р			жиде-р
Кьовул		жинди-е			жиде-е
ЧӀовул (локатив)	жинда игӀраб	жинди-да			жиде-да
	жиндихъ игӀраб	жинди-хъ			жиде-хъ
	жиндилъ игӀраб	жинди-лъ			жиде-лъ
	жиндикь игӀраб	жинди-кь			жиде-кь
	жаниб игӀраб	—			—
РачӀул (аллатив)	жинде игӀраб	жинди-де			жиде-де
	жиндихъе игӀраб	жинди-хъе			жиде-хъе
	жиндилъе игӀраб	жинди-лъе			жиде-лъе
	жиндикье игӀраб	жинди-кье			жиде-кье
	жанибе игӀраб	—			—
РатӀлъул (аблатив/транслатив)	жиндаса(н) игӀраб	жинди-даса(н)			жиде-даса(н)
	жиндихъа(н) игӀраб	жинди-хъа(н)			жиде-хъа(н)
	жиндилъа(н) игӀраб	жинди-лъа(н)			жиде-лъа(н)
	жиндикьа(н) игӀраб	жинди-кьа(н)			жиде-кьа(н)
	жаниса(н) игӀраб	—			—

ФигӀлу

Авар мацӀалда фигӀлу ккола сунца яги лъица букӀаниги гьабулеб иш, гьезие лъугьунеб ва гьел щиб хӀалалда ругебали бицунеб каламалъул бутӀа; щиб лъугьунеб? щиб гьабулеб? щиб хӀалалда бугеб? абурал суалазул цоялъе жаваблъунги бачӀуна. Жумлаялда жаниб фигӀлу букӀуна предикатлъун; жинсияб фигӀлу ккун бугони предикатлъун, гьеб кидаго субъектгун яги тӀадежубайгун жинсалъулъ ва формаялъулъ рекъон ккун букӀуна^[22].

Сарп

ФигӀлуялъул категориял

ФигӀлуялъул категориязде гъорлъе уна: аспекталъул (фреквентативалъул), каузативалъул, классалъул, заманалъул, модусалъул (фигӀлу буссинабиялъул), гьечӀолъиялъул категориял.^[23]

Фреквентатив ва каузатив

Авар мацӀалъу фигӀлабазул аспектияб категориялде гъорлъе ккола фреквентативияб (такрарлъул) форма. Гьелъ жидеца цо-цо ишазул цадахълъи ялъуни цоцада хадуб ккей бихьизабула; лъугьуна фреквентатив такрарлъунгутӀиял фигӀлабаздаса хадусел къагӀидабаз:

КъагӀида		Хаслъи ва хӀалтӀизаби	Мисал
Суффиксация	-ар	аслияб ва бищун продуктивияб суффикс	бохьизе — бохь-ар-изе, хисизе — хис-ар-изе, малълъизе — малълъ-ар-изе
	-дар	CV тайпадул фигӀлиял аслуязда ва цӀараздаса лъугьарал фигӀлабазда	хъвазе — хъва-дар-изе, пузе — пу-дар-изе, хех-дар-изе, щак-дар-изе
	-д	-а- бугел тӀоцересел аслуязда ва редупликациял ва гьаркьада релълъарал аслуязда.	лъалъазе — лъалъа-д-изе, чӀаразе — чӀара-д-изе; мими-д-изе, къвакъва-д-изе, гӀергӀе-д-изе
	-ахъд	хурхинабула жидер тӀоцересел такрарлъул формантал ругел аслуязда	кӀобокӀ-ахъд-изе, бекер-ахъд-изе, багъар-ахъд-изе
	-де	аслияб къагӀидаялъ сонорияб, ларингалияб яги лабиалияб гьаракь бугел аслуязда	гьализе — гьал-де-зе, кьвагьизе — кьвагь-де-зе, ахӀизе — ахӀ-де-зе, амма къап-е-зе, хьвагӀ-е-зе
	-анхъ	багъа-бачариялъул фигӀлабазда	боржине — борж-анхъ-изе, билълъине — билълъ-анхъ-изе, белъизе — белъ-анхъ-изе
Аблаут	у/и > е	аслияб къагӀидаялъ CVRC тайпаялъул аслуязда, ударениялъ бакӀ хисула	гъа́нчизе —гъанч-е́-зе, пи́рххизе — перхх-е́-зе, кӀу́тӀизе — кӀетӀ-е́-зе
Ударениялъ бакӀ хиси			кӀа́нцӀана — кӀанцӀа́на, хӀа́нчӀана — хӀанчӀа́на
Кьибилалъул редупликация		бихьизабула ишалъул цо чанго фаза букӀин	къотӀизе — къотӀ-къотӀизе, хъарсине — хъарс-хъарсине, кьуризе — кьур-кьуризе
Баян: цо-цо фигӀлабазул такрарлъул формаби лъугьуна кӀиго къагӀидаялъги: кӀутӀизе — кӀетӀезе (аблаут) — кӀутӀ-кӀутӀизе (редупликация)

Жинда жаниб аслияб ахӀвал-хӀалалде агенсалъул роль бугев гӀахьалав чи яги гӀахьалаб иш, тӀагӀел (ва/яги гӀилла) тӀаде вачӀин/жубай лъугьунеб борхизабулеб активияб деривациялъул тайпалъун ккола каузатив, гьелъ бихьизабула иш гьабизабизе тӀами. Лъугьуна каузативиял формаби инфинитив ва гьа-б-изе кумекалъул фигӀлу цоцалъе иналдалъун (инфинитивалъул ахираб рагьараб ва кумекалъул фигӀлуялъул байбихьул гь- тӀагӀуна): гьабизе — гьабизабизе, хӀалтӀизе — хӀалтӀизабизе, хъвазе — хъваз-а-б-изе.

Классалъул (жинсияб) категория

Авар мацӀалъул фигӀлаби рукӀуна жидер кьибилалда жинсияб гӀаламат бугелги ва гӀаламат гьечӀелги. Жинсиял гӀаламатал (в-, й-, б-, р-) гъорлъ ругел фигӀлабазул букӀуна ункъабго классалъулаб форма, гьел формабазул кумекалдалъул фигӀлу хасаб жинсалда бугеб цӀаргун рекъон ккола: вас в-ачӀана, яс я-чӀана, къо б-ачӀана, ниж р-ачӀана.

Заманалъул категория

Авар мацӀалъул фигӀлуялъул системаялда руго синтетикиял ва аналитикиял заманалъул формаби. Синтетикиязде гъорлъе ккола:

гьанжесеб гӀаммаб заман, жинца кидаго лъугьунеб ялъуни жиндир заманаялъул гӀурхъи гьечӀеб иш бихьизабулеб (суффиксал -(у)ла/-уна);
бачӀунеб заман, жинца лъугьине бугеб иш бихьизабулеб (суффиксал: -(и)ла/-ина);
араб заман (аорист), жиндица цебе лъугьараб иш бихьизабулеб (суффиксал: -(у)на, -(а)на);

Аналитикиял формаби лъугьуна гьанже заманалъул сипат-фигӀлу (бутӀагьаби, яги причастие), араб заманалъул трансгрессив ва инфинитив «букӀине» фигӀлуялъул финитияб формагун цадахъ лъун. Аналитикиял формабазде гъорлъе уна:

Гьанжесеб баянаб заман (гьанже заманалъул сипат-фигӀлу + гьанже заманалъул кумекалъул фигӀлу) — бихьизабула иш, жиб гьабулеб бугеб каламалъул заманалда лъугьунеб бугеб: дун вухӀулев вуго!; гьанжесеб гӀаммаб заманалъул формаялде бугеб кумекалъул фигӀлуялъ аналитикияб формаялъе кьола итеративияб магӀна: Кинабго жо хисулеб-сверулеб букӀуна.
Перфект (араб заманалъул трансгрессив + гьанже заманалъул кумекалъул фигӀлу) — бихьизабула цебеккун гьабун бахъараб иш, жиндир хӀасил гьанжесеб заманалде бугеб: дун гьанже сахлъун йиго; кӀиявго хутӀун вуго.
Имперфект (гьанже заманалъул сипат-фигӀлу + араб заманалъул кумекалъул фигӀлу) — бихьизабула иш, жиб араб заманалъул цо къотӀелалда лъугьунеб букӀараб: Балеб букӀана цӀад (ХӀ. Р.).
Плюсквамперфект (араб заманалъул трансгрессив + араб заманалъул кумекалъул фигӀлу) — бихьизабула араб заманалъул цо параялде гьабун лъугӀараб иш яги гьелъул хӀасил (араб заманалдаго): Ахирал соназ эмен захӀматго унтун вукӀана (ХӀ. Р.).
БачӀунеб баянаб заман (инфинитив + гьанже заманалъул кумекалъул фигӀлу) — бихьизабул иш, жиб бачӀунеб заманалда лъугьине кватӀичӀого лъугьине бугеб (гӀемерисеб букӀуна гьабизе ялъуни лъугьине ккеялъул сипат): Ясалъ ретӀел хисизе буго.

Араб заманалъул формаби гьединго лъугьине бегьула гьанжеселдаса -ан суффиксалъул кумекалдалъун^[24]: Дун хонжрокьа хӀинкъулаан.

Буссинабиялъул (модусалъул) категория

Авар мацӀалда фигӀлуялъул буго анкьго буссинаби: хабарияб, тӀалабияб, шартӀияб, суалияб, мурадияб, теялъулаб ва гьесизарул.

Хабарияб буссинаби (индикатив) — бичӀчӀизабула процесс реалияб букӀин, иш хӀакъикъаталда лъугьин, гьелдехун субъекталъул (агенсалъул) бугеб бербалалъи рикӀкӀинчӀого; хӀалтӀизабула киналниги заманалъул формабигун: гьабуна, гьабула, гьабила, гьабулеб букӀана, гьабулеб буго, гьабулеб букӀина, гьабун букӀана, гьабуна буго, гьабун букӀина, гьабулаан, гьабизе буго.

ТӀалабияб буссинаби (императив) — бичӀчӀизабула тӀалаб гьаби, буюрухъ, малъи, мисалалъе: гьаб-е, хӀалтӀе, хъвай. Императивалъул суффиксал ккола -е: бос-е, хӀалтӀ-е, цӀал-е; -й (аслу е хутӀизегӀан цогидал рагьаразда лъугӀулел): лъа-й, кӀалъа-й, хъва-й, амма ккве, тӀе; -а (транзитивиял фигӀлабазул бутӀаязул, жидер аслуялъулъ Се структура бугел, яги инфинитивалъул форма -ине бугел): а, вачӀ-а, чӀа.
ШартӀияб буссинаби (субъюнктив) — субъективияб бербалагьиялдалъун бихьизабула лъугьине рес бугеб, анищаб, шартӀияб иш, мисалалъе, гьабу-ни, хӀалтӀани, хъвани. Субъюктивалъул суффиксал ккола -ни ва -ани.
Суалияб буссинаби — фигӀлияб ишалъул цӀехей, гьикъи бичӀчӀизабула^[25], хӀалтӀизабула суалиял жумлабазда суалияб рагӀиги гьечӀого^[26]. Лъугьуна -ищ бутӀаялъул кумекалдалъун: гьабунищ, хӀалтӀанищ, хъванищ.
Мурадияб буссинаби (оптатив) — бихьизабула фигӀлияб ишалдехун кӀалъалесул рекӀел мурад, лъие букӀаниги щиб букӀаниги гьари, нагӀана кьей ва хьами. Лъугьуна императивалде тӀаде -ги суффикс жубаялдалъун: гьабе-ги, хӀалтӀаги, хъваги.
Теялъулаб буссинаби — бихьизабула кӀалаълесул рекӀел мурадалда, къасдалда, гьабураб ишалъул, ялъуни лъугьа-бахъиналъул гӀаксалда кколеб иш. Лъугьуна субъюнктивалде тӀаде -ги жубаялдалъун: гьабуни-ги, хӀалтӀаниги, хъваниги.
Гьесизарул буссинаби — бихьизабула фигӀлияб ишалдехун къасд, гьесизари: гьабилин, хӀалтӀилин, хъвалин.

ГьечӀолъиялъул форма

Транзитивлъи

ФигӀлуялъул битӀараб тӀадежубайгун (пациенсгун) бухьен гьабизе кӀвеялде балагьун, авар мацӀалъул фигӀлаби рикьула транзитивияздеги транзитивиял гурездеги.

Транзитивияб фигӀлуялъе жумлаялда жаниб букӀине ккола битӀараб тӀадежубай яги пациенс, жинде тӀаде субъекталъ гьабулеб иш кколеб: васас (агенс, акт. и.) кагъат (пациенс) Халип:КӀихӀучч (иш). Гьаниб «хъвазе» фигӀлу ккола транзитивияблъун, ай жинца пациенсалда (ишалъул объекталда) хурхенлъи тӀалаб гьабулеб, гьеб гьечӀого ишалъул магӀна загьирлъуларо.

Авар мацӀалъул транзитивияб фигӀлугун бугеб агенс гӀемерисеб букӀуна актив игӀрабалда: дица (агенс, акт. игӀр.) хӀалтӀи (пациенс) Халип:КӀихӀучч (иш); лъай босул, жо рагӀиялъул, бичӀчӀиялъул фигӀлабигун бугеб агенс букӀуна жинда игӀрабалъул (локатив Ӏ) формаялда: дида (агенс, жинда и.) гьеб хабар (пациенс) хеко Халип:КӀихӀучч; рекӀел асар бихьизарулел фигӀлабигун агенс букӀуна кьовул игӀрабалда: дие (агенс, кьов. и.) Халип:КӀихӀучч тӀахьал (пациенс). ФигӀлуялъул аналитикиял формабигун букӀине бугьула эргативияб яги номинативияб конструкция: васас (агенс) хӀалтӀи (пациенс) гьабулеб буго (иш) — эргавтив; вас (субъект) хӀалтӀи (объект) гьабулев вуго (иш) — номинатив.

Транзитивияб гуреб фигӀлабазу жумлаялда жаниб объект гурони, битӀараб тӀадежубай букӀунаро, жибго объект букӀуна аслияб игӀрабалда (номинативалда): ихх (агенс, асл. игӀр.) Халип:КӀихӀучч (иш), гьаниб лъугьараб иш — тӀаде щвана — буссараб буго жибго агенсалде.

Контексталде балагьун, транзитивияб фигӀлу, жиндирго аслу хисичӀого, лъугьине бегьула транзитивияб гуреблъун: Гьес кагъат босун Халип:КӀихӀучч (транзитивияб фигӀлу), гьесул чу чӀалде бищун цебе Халип:КӀихӀучч (транзитивияб гуреб фигӀлу). Гьел фигӀлабазул дифференциация гьабизе бегьула жидер императивалъул суффиксазде балагьун: суффикс -е бугел ккола транзитивиял (гьаб-е — гьабизе, те — тезе, къотӀе — къотӀизе), суффикс -а бугел ккола транзитивиял гурел (а — ине, бачӀа — бачӀине, бега — бегизе). Кидаго транзитивияллъун рукӀунел фигӀлабилъун ккола ккола каузативал: хӀалтӀизабула, бачӀинабула, хъвазабула. Кидагосел транзитивиял гуреллъун ккола френквентативал (такрарлъул фигӀлаби): хъвадарула, цӀехолдана, кьвагьдана).

ФигӀлуялъул хасал формаби

Инфинитив

Масдар

Сифат-фигӀлу

Конверб

ТӀадрагӀи (адверб)

ТӀадрагӀиялъ авар мацӀалда баян гьабула фигӀлуялъ бихьизабулеб иш лъугьараб куц, заман, бакӀ ва гьеб лъугьиналъе гӀилла-мурад. Жумлаялда жаниб тӀадрагӀи букӀуна хӀаллъун, ва гьеб хурхараблъун букӀуна предикаталда: жакъа дун цудунго вахъана — гьаниб цудунго абураб тӀадрагӀиялъ бихьизабун буго иш лъугьараб заман, ва гьеб вахъана абураб предикаталда бухьараб буго. ТӀадрагӀиялъе жаваблъун рачӀуна кин?, кибе?, киб?, кисан?, щай?, щиб гӀиллаялъе гӀоло?, щиб мурадалда?, гӀадал суалал.

ТӀадрагӀиялъул рукӀунаро рагӀи хисиялъул формаби, амма авар мацӀалда руго цо-цо тӀадрагӀаби, жидер данде ккезариялъул суффиксал ругел: аскӀо-б, аскӀо-в, жани-б, це-б-е, хаду-б, гьани-б ва ц. Чанго бакӀалъул тӀадрагӀи хӀалтӀизабула заманалъул магӀна кьезеги. ГӀемерисел бакӀалъул тӀадрагӀабазул дифференциация гьабула локативалъул, аллативалъул ва аблативалъул формабазде: жани-б, жани-б-е, жани-са.

ГӀуцӀиялъул рахъалъ авар мацӀалда тӀадрагӀаби рикьула кӀиго тӀелалде: асляздеги лъугьараздеги. Аслиял ккола жал цоги каламалъул бутӀаяздаса жал лъугьинчӀел: сон, метер, жакъа, сах, лъикӀ, хъахӀ, берцин ва гь. ц. Гьездехун рекӀинабизе бегьула кутаклъизабулеб бутӀа — -го (сон-го, метер-го). Аслиял тӀадрагӀабаздаса лъугьуна цогидал каламалъул бутӀаби:

сифатал: сахаб, лъикӀаб, хъахӀаб, берцинаб;
цӀарал: сахлъи, лъикӀлъи, хъахӀлъи, берцинлъи;
фигӀлаби: сахълъизе, лъикӀлъизе, хъахӀлъизе, берцинлъизе;
сифат-фигӀлаби: сахлъараб — сахлъун; лъикӀлъараб — лъикӀлъун, хъахӀлъараб — хъахӀлъун, берцинлъараб — берцинлъун;

Лъугьарал наречиял ккола жал цоги каламалъул бутӀазабаздасан лъугьарал:

Лъугьуна		Лъугьунеб къагӀида	Мисал
ЦӀаралдаса	кин? кида? кин?	-къ суффиксалъул кумекалдалъун -дал суффиксалъул кумекалдалъун -са суффиксалъул кумекалдалъун	ретӀел — ратӀликъ; квен — кваникъ; куц — коцокъ рии — риидал; их — ихдал; кьин — кьиндал хьибил — хьибил+са; дегӀен — дегӀен+са
ЦӀарубакӀаздаса	киб? кин?	-а суффиксалъул кумекалдалъун -ин суффиксалъул кумекалдалъун	доб — доб+а; лъоб — лъоб+а гьаб — гьадин; доб — додин; гъоб — гъодин
РикӀкӀеназдаса	кин?	-ихъе суффиксалъул кумекалдалъун	кӀиго — кӀийхъе; лъабго — лъабихъе
Конвербаздаса	кин?	-иса суффиксалъул кумекалдалъун -хъе суффиксалъул кумекалдалъун	битӀун — битӀуниса; бегун — бегуниса бицун — бицухъе; вижун — вижухъе

МагӀнаялъул рахъалъ авар тӀадрагӀаби рикьула хадусезде:

Кинлъи бичӀчӀизабулел тӀадрагӀаби (кин? щиб куцалда?): циндаго, гьартӀан, гьединго, лъикӀ, квеш;
Заманалъул тӀадрагӀаби (кида? кидалъагӀан?): сон, жакъа, нолъ, риидал, метер, сезе, лезе, гьанже, кидаго, рогьинегӀан;
БакӀалъул тӀадрагӀаби (киб? кибе? кисан?): квараниса, квегӀиса, рикӀкӀад, тӀасан, добасан;
Къадаралъул тӀадрагӀаби (кигӀан? кигӀаналъ?): гӀемер, дагь, миркалъ;
ГӀилла-мурадалъул тӀадрагӀаби (щай? щибизе?): щайго, чӀалгӀаде, махсараде;

Цо-цо тӀадрагӀаби, сифатал гӀадин, жинсалде балагьун, цолъул яги гӀемерлъул формалде балагьун, хисула, амма тӀадрагӀабазулъ бачӀуна -р суффикс, сифатазда гӀадин -л бачӀунаро: хадув, хадуй, хадуб, хадур.

Суал	Мисал
кибе?	рикӀкӀаде
киса(н)?	рикӀкӀадаса(н)
киб?	рикӀкӀад
кида?	радал
кидаялде?	радалалде
кидаялдаса(н)?	радалалдаса(н)

Дандраял

Авар мацӀалда дандраял хӀалтӀизарула рагӀаби яги жумлаял дандразе; гьел рикьула чанго тайпаялде:


Дандрай	ХӀалтӀизабула	Хаслъи	Мисал
Цолъизарул
-ги^{[lower-alpha 1]}	кӀиго рагӀи, ялъуни кӀиго жумла цоцазда бухьинабизе	ккола авар мацӀалъул жиндирго букӀараб дандбай; кӀиябго рагӀулъ, я жумлаялъулъ гьеб такрарлъула, ва рагӀуда рекӀун хъвала	Вас гьечӀого кавуги хутӀутеги, яс гьечӀого эбелги хутӀутеги (К.)
ва^{[lower-alpha 2]}		кӀиябго рагӀулъ, я жумлаялъулъ такрарлъуларо, цохӀо нухалъ рехсон букӀуна кӀиябго жиндица бухьун бугеб рагӀулъ; хъвала батӀаго.	Гьениб Нажмудиница гьесие къого тумен кьела ва цо лъагӀелалъ бид вахъун балъго Чачаналъе витӀила (ГӀ. Ш.)
жеги^{[lower-alpha 3]}			Хъвадаро, тӀамач, жеги къаламги хӀажалъула
гьединго			ГӀали, МухӀамад, гьединго дун экскурсиялъ ун рукӀинчӀо.
Гьоркьоса бахъиялъул
я	кӀиго рагӀи, я кӀиго жумла цоцазда данде кквезе яги гьоркьоса бахъизе	кӀиябго цоцазда данде лъолеб рагӀуда цебе лъун такрар гьабула ва батӀа тӀун букӀуна	Я нижее, я машинаялъе кӀудияб зарал ккечӀо (Р. хӀ.)
ялъуни			Дуца гьеб иш тӀубай, ялъуни тӀаде босуге.
Данде ккунгутӀиялъул дандраял
амма	кӀиго рагӀи, я жумла данде ккунгутӀи бихьизабизе		Живго жинцаго чӀвазе захӀматаб амру гуро, Амма яхӀ бугес гӀумру гӀаламалъе цӀунула (цӀ. хӀ.)
Релълъенлъиялъул дандраял
гӀадин	цо рагӀи цогиялда релъараб букӀин бихьизабизе	жубараб нахъбиллъараб жумлаялъулъ релълъенлъиялъулаб магӀна кьола	КвачӀида бахъун чӀараб гьалагаб барти гӀадин, гӀурул лъимер, щай ралъад, мун речӀчӀанхъулеб бугеб? (М. Гъ.)
киниги	цо рагӀи цогиялда релъараб букӀин бихьизабизе		Чед бортараб таргьа кинигин (К.)
Нахъбилълъиналъул дандраялъулал рагӀаби
щай абуни	Жубараб нахъбилълъараб жумлаялъулъ бетӀерабги, гьелда барабги жумла бухьине	гӀилла-мурадалъулаб магӀна кьола	Метер дарсиде рачӀуне кколаро, щай абуни метер байрам буго.
щай гурелъул		гӀилла-мурадалъулаб магӀна кьола	Машина бачун бажаруларо, щай гурелъул нухда биццатаб гӀазу буго.
гьелъие гӀоло		хӀасил бичӀчӀизабулеб магӀна кьола	ГӀиял магӀарде рагъарана, гьелъие гӀоло гӀи тӀобитӀизе гӀолохъаби къватӀир рахъана.
гьединлъидал			Микьго тӀубана, гьединлъидал нижги школалде ана.
гьелдалъун			Доб мехалъ орденги цӀарги цӀакъ къанагӀатаб ва гьелдалъун къиматаб букӀана (хӀ. Р.)
гьебмехалъ		заманияб магӀна бичӀчӀизабулеб магӀна кьола	МухӀамадихъе хабар щвана, гьебмехалъ гьев къватӀив вахъана.
гьеб заманалда		заманияб магӀна бичӀчӀизабулеб магӀна кьола	Дица университет лъугӀизабила, гьебмехалда лъугьина хӀалтӀизе

↑ Авар мацӀалъул жиндиргояб дандбай, гьелъул басриял формабилъун рукӀана -гиму/-гимо, халкъиял кучӀдузулъ жеги дандчӀвалел
↑ Ккола гӀараб мацӀалдаса бачӀараб дандбайлъун.
↑ жеги союзалда хадуб бачӀунеб рагӀуда хадуб гӀемерисеб -ги союзги хъвала.

БутӀаби

БутӀабаз жумлаялда жаниб цо-цо рагӀабазде тӀаде жураялдалъун гьел рагӀабазе батӀи-батӀияб магӀна кьола. Жибго батӀаго босун цониги бутӀа каламалда жаниб хӀалтӀизабуларо, гьелъул жиндирго магӀнаги букӀунаро. гӀемерисел бутӀабаз рагӀабазул магӀна батӀи-батӀияб рахъалдаса кутаклъизе, мухӀканлъизе гьабула. Цо-цо мехалда гьел хӀалтӀизарун рукӀине бегьула суффиксазул бакӀалдаги. Авар мацӀалда гӀемер руго бутӀабазул кумакалдалъун лъугьарал тӀадрагӀаби, рикӀкӀенал, ва гь. ц.: щай — щай-го, кида — кида-го, щуго — щу-цӀул, нусго — нус-цӀул. БутӀабазул кумакалдалъун лъугьуна цӀиял рагӀабиги: масала, фигӀлуялъул суалияб хисизаби форма: босула — босул-ищ, кьола — кьол-ищ. Цо-цо бутӀабаз кӀалъалесул рекӀел асар загьир гьабула; гьелда рекъон рагӀул интонация хисизабизе ккола, логикияб ударение гьеб рагӀуде тӀаде кколедухъ^[27]. БутӀабазул тӀелал:

тӀадрагӀабазул магӀна кьолел: -гӀан, -го, -са, -хун, -лъул, -духъ, -лъун, -ги
дандекквеялъул магӀна кьолел: -гӀан, -гӀанаб, -гӀадинаб (гӀадаб), гӀадин, кинигин
къадар бихьизабулел: -гӀан, -го
батӀагьабиялъул: -цин, -ни, -ин, -йин
баян гьечӀолъи бичӀчӀизабулел: -алиго, -ялиго
цадахълъи бихьизабулел: -гун (-гин)
суалиял: -ищ, -йищ, -дай
цитатиял: -ан, -ян, -илан, -йилан
рагӀул магӀна гучлъизабулел: -ин, -йин, -али, -яли, -гӀаги, -го, -цин, -ха, -я, -щинаб.

Гьел тӀадехун рехсаразде гьорле унарел бутӀаби:

-гутӀи (гьечӀолъиялъул магӀна кьола)
-лъун (щивлъун? щийлъун? щиблъун? щаллъун? суалазе жаваблъун рачӀунел рагӀабигун хӀалтӀизабула)
гӀоло (мурад бихьизабула)
хӀакъалъулъ (лъил яги сундул бицунеб бугебали баян гьабула)
-хӀа (гьедиялъул форма лъугьине хӀалтӀизабула)
-ани (анищалъул магӀна кьола).

ГӀемерисел бутӀаби авар мацӀалда хъвала жал хурхарал рагӀабазда рекӀун, гьеб асасалдаса гьоркьосарахъиял руго хадусел:

ГӀоло, гӀадаб (гӀадинаб). хӀакъалъулӀ, гӀадин, кинигин хъвала ратӀа тӀун.
БитӀараб калам баян гьарулел цитатиял бутӀаби -ан, -ян хъвала тиреялдаса хадур.
илан, йилан ругел бутӀаби хъвала гьел хурхарал рагӀабаздаса дефисаллъги ратӀа гьарун.

ХадурегӀел

Авар мацӀалда буго гӀурабго къадар хадурегӀелазул, гьезул функция — бакӀалъулал гьоркьолъаби рихьизари. ХӀадурегӀелал рукӀуна цӀаразда хадур, ва гьез цӀаразда цадахъ гӀуцӀула цоккураб рагӀабазул дандбай — хадурегӀелалъулаб конструкция, жинда жаниб синтаксиял хурхенал загьир гьарулеб. ИгӀрабиял формабазда цадахъ хадурегӀелаз дагьалъги цӀикӀкӀун загьир гьарула рагӀабазул дандраязул компонентазда гьоркьор ругел манзилалъул, бакӀалъул хурхенал. Мисалале: шагьаралда бугеб музей — гьаниб шагьар рагӀул жинда падежалул кумекалдалъун бичӀчӀизабулеб буго музей шагьаралда жаниб букӀин; цоги мисал: шагьаралда аскӀоб бугеб парк — гьаниб жинда игӀрабалда цадахъ хӀалтӀизабун буго аскӀоб хадурегӀел, гьелъ бичӀчӀизабулеб буго парк шагьаралда жаниб гуреб, аскӀаб букӀин^[28]. ХадурегӀелал хӀалтӀизаруларо аллативаздаги аблативаздаги цадахъ, хӀалтӀизарула локативгун ва рихьизарула бакӀалъул игӀрабаз жидецаго рихьизарулел сверухъбакӀалъул гьоркьолъаби.

ХӀадурегӀелал ккола кумекалъул рагӀабилъун, гьединлъидал гьел рагӀабазул дандраязул жалго жидедаго чӀарал бутӀабилун кколаро; гьел рагӀабузул дандраязде гъорлъе ккола гӀицӀго цӀаразда цадахъ цо компонент хӀисабалда.

ХадурегӀелал лъугьун руго батӀи-батӀиял каламалъул бутӀабаздаса:

тӀадкаламаздаса: цебе, нахъа, хадуб, тӀад, гъоркь, тӀарада, аскӀоб, рикӀкӀад, гъорлъ, гьоркьоб ва ц.

цӀараздаса: хьолбохъ, рагӀалда, бакьулъ, сверухъ, тӀагьиб ва. ц.

игӀрабалдаса лъугьун буго сверун хадурегӀел.

ЦохӀо гӀоло ккола гӀицӀго хадурегӀеллъун, хутӀарал хадурегӀелал формабаздалъун тӀадрагӀабазда релълъерал рукӀуна. Гьезда гьоркьоб букӀуна магӀнаялъулаб батӀалъи, хадурегӀелал хурхарал рукӀуна цӀаралъул I сериялъул локативгун: тӀад — ганчӀида тӀад, гъоркь — ганчӀида гъоркь, аскӀоб — ганчӀида аскӀоб, хадуб — гьелдаса хадуб^[29]. ТӀадрагӀабилъун ругеб мехалъ гьел рагӀабаз бичӀчӀизабула бакӀалъулаб магӀна, киб? кибе? кисан? абурал суалазе жаваблъунги рачӀуна, цогидал тӀадрагӀаби гӀадин гьел рагӀаби жумлаялда жаниб предикаталда рухьарал рукӀуна.

Жидер семантикаялда рекъон хадурегӀелал рикьула лъабго тайпаялде^[30]:

жидеца сундул букӀаниги ориентиралдда хурхараб чӀей бугеб бакӀ бихьизабулел: тӀад, гъоркь, гъорлъ, жаниб ва ц.
жидеца сунда букӀаниги гьоркьоб бугеб манзил бихьизарулел: гӀагарда, рикӀкӀада, аскӀоб ва ц.
жидеца цогидаб жоялде дандеккун сундул букӀаниги багъа-бачари бихьизабулел: эхебе, эхеде, гӀебеде, данде, квегӀиса, квараниса ва ц.

СверухъбакӀалъул магӀна кьолел хадурегӀелазул рукӀуна киналниги бакӀазул игӀрабазул формаби (гьоркьосарахъияллъун ккола буссинабиялъул хадурегӀелал: эхебе, эхеде, гӀебеде, квегӀиса, квараниса). Цо-цо хадурегӀелал игӀрабаздеги сверула, гьезул букӀуна локативазул чӀванкъотӀараб сериязул форамаби; хадурегӀелазул игӀраб бараб букӀуна фигӀлияб семантикаялда, гьего заманалда цӀаралъул форма хисуларо. Жинсияб гӀаламат гъорлъ ругел хадурегӀелал лъабабго жинсалдеги ва гӀемерлъул формаялдеги хисула: аскӀов, аскӀой, аскӀоб, аскӀор.^[16]

Гьоркьоберех

Авар мацӀалда гьоркьоберехаз бихьизабула кӀалъалев чиясул батӀи-батӀиял хӀалал ва рекел асарал загьир гьаризе. Цого гьоркьоберехалъ, каламалъул бакӀалде ва гьелъул мурадалде балагьун, батӀи-батӀиял асарал ричӀчӀизаризе бегьула. Масала: огь абураб рагӀи рохел, пашманлъи, тамашалъи, хӀинкъи, рекӀекълъи бичӀчӀизабизе хӀалтӀизабун букӀине бегьула. Гьоркьобрехиязда гъорлъе уна ле, огь, я, ия, ияхӀ, вай, гьа, огьо-гьой, вала-лай, ваба-бай, гьай залин, унго, вахӀ, гьуя, гьая. Горкьорехал рикьула хадусел тайпабазде:

батӀи-батӀиял рекӀел асарал: вабабай — гӀузру букӀин, гӀажаиблъи, ия — щаклъи, огь — ургъел, роххи, вай — хӀинкъи, къварилъи, ракӀбуссин, ияхӀ, вахӀ — гӀажаиблъи;
цо жоялде гьуси: воре — цӀодорлъи гьаби;
хитӀаб: ле — бихьинчиясле, йо — чӀужугӀаданалде;
аскӀоре ахӀи (хӀайванал ахӀизе/хъамизе).

Гьоркьоберехазде гьоркьоре уна гьединго алхӀамдули-лагь, шукру Аллагьасе! гӀадал цочӀарал калимабиги. Гьоркьоберахездехун хурхинарула гьединго гаркьазул къагӀидабиги.^[31]

Гьоркьорехал рукӀуна гӀадаталги журалралги. Журарал хъвала гьоркьоб хӀучч цӀан (гьа-гьа, ваба-бай). Цоцада хадуб чанго гьоркьоберех хъван бугони, гьезда гьоркьоб рачӀ-тӀанкӀ (лъалхъул ишара) лъола. Горкьоберехазда хадур хӀалтӀизарун ругони бутӀаби, гьел гьоркьоберехгун рекӀун хъвала (унхале, огьха).^[16]

РагӀи лъугьин

Авар мацӀалда раги лъугьунеб къагӀидаялде гъорлъе уна морфологияб, рагьарал хиси (аблаут), сифатазул ва сифат-фигӀлабазул субстантивация, рагӀиккун буссинаби,^[32] рехсон буго гьединго метатония, жиб цо-цо рагӀабазулъ гурони данде чӀвалареб.^[33] Суффиксация буго бищун гӀемер дандчӀвалеб рагӀи лъугьиналъул къагӀида; цӀарал лъугьиналъул бищун кӀвар бугеблъун рикӀкӀуна аслу жубай^[34].

Аслиял суффиксазде гьоркьоре уна:

цӀарулал суффиксал, жидеца персоналияб магӀнадул рагӀаби лъугьинарулел: -гьан (гьобо — гьаби-гьан), -ко (вац — ваца-ко), -хъан (хъвадари — хъвадару-хъан, хӀалтӀи — хӀалтӀу-хъан), -чи (илхъи — илхъи-чи, хъулухъ — хъулухъ-чи, гӀолохъан-чи); чӀужуялъул жинсалъе хӀалтӀизабула суффикс -чӀужу: гӀолохъан-чӀужу, хъулухъ-чӀужу;
экспрессивиял магӀна бугел рагӀаби лъугьинарулел: -к (тӀехӀ — тӀохӀо-к, чӀехӀ — чӀохӀо-к), -ч (хӀинкъи — хӀинкъу-ч);
абстрактивиял цӀарал лъугьинарулел (цӀаразул, къокъал сифатазул ва тӀадрагӀабазул битӀараб аслуялдаса): -лъи (бакъ — бакъ-лъи, гьобол — гьобол-лъи, цо — цо-лъи).
цогидал цӀарал лъугьинарулел: -(р)ко (къед — къада-ко, гъветӀ — гъотӀор-кӀо), кӀо (яс — яси-кӀо).
цӀарулал суффиксал, жидеца батӀи-батӀияб предметиял магӀнаби кьолел: -ел/-ен (инфинитиваздаса; ретӀине — ретӀел, хвезе — хвел, рикӀкӀине — рикӀкӀен), -ро (фигӀлабаздаса алатазул цӀарал лъугьинабизе: хъухъадизе — хъухъади-ро, борлъизе — борлъа-ро, гьищтӀизе — гьещтӀе-ро),^[35] -ло (фигӀлабаздаса алатазул цӀарал лъугьинабизе: кӀерезе — кӀеле-ро, гиризе — гере-ло; цӀараздаса: сума-ло).^[36]
сифатал лъугьинарулел суффиксал: -а-/-я-, -ия- (лъугьуна аслияб яги хаслъул игӀрабалда бугеб царалдаса, цӀарубакӀаздаса ялъуни тӀадрагӀабазул къокъал формабазул: жага — жага-ду-л-а(б), гьереси — гьереси-я(б), гӀелму — гӀелм-ия(б)/гӀелму-я(б)^[37]), -се-/-исе- (тӀадрагӀабаздаса: жакъа — жакъа-се-б, метер — метери-се-б, гӀадада — гӀадада-се-б), -укъ- (цӀараздаса: гӀин — гӀинз-укъ-аб, нах — нах-укъ-аб, суффиксалъ кьола гьечӀолъиялъул магӀна).

Авар мацӀалда буго рагӀи хисулеб конверсиялъулаб форма, гьеб бихьизабун букӀуна лексемаздалъун: гӀалилав, бахӀарай, рекӀарав. Гьеб ккола тӀубараб субстантивация, амма гьеб гуребги дандчӀвала тӀубараб гуреб ва окказиалияб субстантивация.^[38]

Синтаксисгун-морфологияб къагӀидаялдалда лъугьуна жубураб рагӀи, ай кӀиго рагӀи тӀатӀалде жубан. Гьединал журарал рагӀабазул авар мацӀалда буго 30-гӀанасеб тайпа; гьезда гъорлъ:

ЦӀарал лъугьунел:
- асл. цӀар + асл. цӀар: гъалбацӀ (гъал+бацӀ), варанихӀинч —
- хъва. цӀар + асл. цӀар: гьакибер (гоко>гьакил — хас. и.), гъадиражи (гъеду>гъадил + ражи);
- сиф. + цӀар: беццабакь (беццаб + бакь);
- рикӀкӀ. + цӀар: ичӀгьод (ичӀго + гьод);
- тӀадр. + цӀар: тӀадрагӀи (тӀад + рагӀи), нахъарукъ (нахъа + рукъ).
- фигӀ. (с-фигӀ.) + цӀар: цӀурачед (цӀураб + чед);
- цӀар + фигӀ. (аслу): гӀакълугьечӀ (гӀакълу + гьечӀо);
Сифатал лъугьунел:
- цӀар + сиф.: лахӀчӀегӀераб (лахӀ + чӀегӀераб);
- сиф. + сиф.: бецӀбагӀурччинаб (бецӀаб + гӀурчӀинаб);
- рикӀкӀ. + цӀар: ункъбокӀонаб (ункъго + бокӀон);
ФигӀлаби лъугьунел:
- тӀадр. + фигӀ.: тӀадкъазе (тӀад + къазе);
- цӀар + фигӀ.: гӀинтӀамизе (гӀин + тӀамизе).

Гьел цере рехсарал гурелиги руго рагӀаби лъугьунел къагӀидаби: семантикиял рахъалъ гӀагар рагӀаби журан лъугьарал фигӀлаби лъугьинари, рагьарал гьаркьал хиси (рикӀкӀин — рикӀкӀен, квин — квен) ва калькирование — батӀиял мацӀазул рагӀаби авар мацӀалде рагӀиккун руссинаби: маххул нух (гӀур. 'железная дорога'), цеберагӀи (гӀур. 'предисловие')^[39].

Синтаксис

Лексика

Сводешил сияхӀ

Халип:Сводешил сияхӀ/Авар

Жиндирго лексика

Авар мацӀалъул гӀизагӀанго бечедаб лексика буго. Киназего гӀахьалаб лексикалъул, ай жал адабияталъул мацӀалъул кколел, жал щулаго ва халатаб заманалъда ругеб, жидедеса цӀиял рагӀаби лъугьинеги рес бугел рагӀабазде гьоркьоре уна инсанасул черхалъул, лугбузул цӀарал (квер, бер, кӀал, мегӀер, гӀин ва гь. ц.), хъизаналъул ва гӀагарлъиялъул цӀарал (вац, яц, эбел, эмен, вас, яс, вацгӀал, яцгӀал, чӀужу, рос ва гь ц.), хӀалтӀул цо-цо алатазул цӀарал (пуруц, рукь, хъухъадиро, квартӀа, гъецӀ ва ц.), тӀорщалил ва пихъазул цӀарал (ролъ, цӀоросоролъ, пурчӀина, гӀеч, гени, курак, цӀибил, цӀулакьо ва ц.), рукъалъул ва цо-цо гмалхул хӀайваназул цӀарал (гӀака, оц, цӀцӀе, чу, хӀама, куй, кету, гьой, гӀанкӀ, цер, бацӀ ва ц.), хӀинчӀ-гъедуялъул ва хӀутӀ-хъумуралъул цӀарал (гъеду, цӀум, микки, цӀунцӀра, тӀутӀ, оцхӀутӀ ва ц.), кванил тӀагӀамазул цӀарал (чед, хинкӀ, лъим, гӀатӀ, рахь, нису, нах, гьан, гьоцӀо ва ц.), мина-къаялъул, рукъалъул цӀарал (рукъ, гордо, нуцӀа, тӀох, хӀуби, чӀалу, рахи, къед, бокь ва ц). Гьединго авар мацӀалъул жиндирго рагӀабилъун ккола цӀарубакӀал (дун, ниж, нилъ, мун, дов, ав, щив ва ц), рикӀкӀенал (цо, кӀиго, лъабго, ункъго, щуго, анлъго, анкьго, микьго, ичӀго, анцӀго, къого, лъеберго, нусго, азарго ва ц.). Киназего гӀахьалал рагӀаби авар мацӀалда руго цо хасаб пиша-махщелалда хурхаралги.

Цогидал мацӀаздаса рачӀарал рагӀаби

Авар мацӀалъул жиндир цебетӀеялда жаниб цогидал мацӀалгун гӀемерал хурхенал рукӀанлъ авар лексикаялде рачӀана цогидал мацӀазул гӀезегӀан рагӀаби. Аслияб къагӀидаялъ, къватӀисеб лексика бачӀана авар мацӀалде гӀараб, парс, тюрк ва гӀурус мацӀаздасан (ай цоги мацӀаздаса гьездеги рачӀун, гьездласа аваралде щварал), цӀакъго некӀсияб къватӀисеб лексика буго гуржи мацӀалдасан бачӀараб. Гьанжесеб заманалда цӀияб лексика буго ингилис мацӀалдасаги бачӀараб.

ГӀарабизмал

ГӀараб мацӀалъул рагӀаби рачӀине байбихьана авар мацӀалде Ислам тӀибитӀиялда цадахъ, ай IX гӀасруялдаса байбихьун. ГӀараб мацӀадаса рачӀарал рагӀаби рикьула хадусел лексикиябгин тематикиял тӀелазде:

Диналда хурхарал рагӀаби: Аллагь, Къуръан, ахират; тавбу, дин, иман, ислам, рухӀ; гӀаламат, сихӀру; имам, къади, дугӀа, мажгит, къурбан, садакъа ва ц.

Абстрактиял (магӀнавиял) бичӀчӀи́ял: аслу, баракат/баркат, гӀакълу, гӀумру, далил, даража, дуниял/дунял, жинс, захӀмат, зулмат , ишара ва ц.

Моралиялгун этикиял бичӀчӀи́ял: адаб, гӀайиб, гӀамал, ихтияр, намус, питна, рахӀмат, сабру , такъсир, хӀурмат ва ц.

ГӀадамазда гьоркьор хурхенал рихьизарулел рагӀаби, жамгӀиябгун сиясатиял ва экономикиял терминал: васият/васигат, гӀадат, жаваб, жамагӀат, инкъилаб, мажлис, маслахӀат/маслигӀат, наслу, сиясат, суал, тарбия, тухум, хӀукумат, халкъ, хиянат ва ц.

ГӀадамал ва пишачилъи рихьизарулел рагӀаби: ахӀмакъ, гӀадан, залим, инсан, наиб, нафс/напс, пакъир, пиргӀан, тӀабиб, хӀаким, ятим ва ц.

Гьунаралъул, гӀелмуялъул, лъай щвеялъул лексика: гӀелму, дарс, жуз, къалам, мактаб, мисал, тарих, хӀарп, хӀисаб, хатӀ ва ц.

Грамматикиял терминал: игӀраб, масдар, сигъа, сарп, сифат, фигӀлу, хӀалат ва ц.

Къиматиял сипат-суратал, хасиятал рихьизарулел рагӀаби: гӀадил(аб), гӀажаиб(аб), жагьил(аб), машгъул(аб), машгьур(аб), хӀадур(аб) ва ц.

РетӀел-хьиталъул, тӀад балеб гӀарац-меседалъул, рукъалъул къайи-матахӀалда цӀарал: гӀаба, киса, мискъал, сапун, сундукӀ, сундус, сурпа ва ц.

ГъветӀ-хералъул ва хӀайваназул цӀарал: гӀанкабут, пил, тӀавус, хӀайван, щитил ва ц.

Ригь-цӀаялъул ва гьелъул бутӀабазул цӀарал: гъурпа, хӀужра, жанахӀ, майдан, махӀла, хӀамам ва ц.

ТӀабигӀаталда лъугьунел хиса-басиязул ва минералазул цӀарал: тӀупан, гьава, алмас , якъут, маржан, жавгьар, мармар ва ц.

НигӀматазул цӀарал ва гьезда хурхарал: лукъма, нигӀмат, ризкъи ва ц.

Лага-черхалда хурхарал цӀарал: жаназа, сипат ва ц.

Парсизмал

Парс мацӀалдаса рачӀарал рагӀаби рикьула:

Рукъалъулги гӀалхулги хӀайваназда цӀарал ва гьезда хурхарал рагӀаби: гамущ, жайран, жанавар, каптар, каркадан ва ц.

ГъветӀ-хералъул цӀарал: габани, нар, наргиз, хурма, чинари ва ц.

ГӀадамал рихьизарулел рагӀаби ва гьезда хурхарал: мирза, падишагь / пача / па(р)чахӀ, палугьан, сардар, тушман ва ц.

Ригь-цӀа ва гьелда релъаралда хурхарал рагӀаби: азархана, амбар, ашбаз, базар, чадир, шагьар, шагьра ва ц.

РетӀел-тӀехалъул, рукъалъул къайи-матахӀалъул, алатазул цӀарал ва ц.: гӀабаси, дарай, караван, махмар, палас, пама, пардав, таргьа, тӀарс, чайдан ва ц.

Квен-тӀехалъе хӀалтӀизарулел продуктазда, дарабазда ва ц. цӀарал: пиринчӀ, пулав, хайгин, чакар ва ц.

Абстрактиял бичӀчӀи́ял, маргьадулал рухӀчӀаголъабазул цӀарал:дард, кумек, пиша, чара; аздагьо ва ц.

Сифатал, тӀадрагӀаби, кумекалъул рагӀаби ва цогидар каламалъул бутӀаби: багьа(яб), пашман(аб), таза(яб); нагагь, азарго, назук(аб) ва ц.

Тюркизмал

ГӀурусизмал

ГӀурус мацӀалдасан гӀемерал рагӀаби рачӀаниги, авар мацӀалда жалго гӀурус рагӀабазул гъат буго гӀезегӀан загӀипаб. Аслияб къагӀидаялъ, гьел рагӀаби ккола совет заманалъул рагӀаби, жакъа къоялде жал басралъарал, жидер актуаллъи гьечӀел. Гьел хӀалтӀизабиги буго араб низамалъул хутӀелалдеги ва гьанжесеб сиясаталде ва гӀурус тӀибитӀизабиялде мугъчӀвараб жо. Борхатаб адабияталда ва гӀелмияб рахъалда хӀалтӀизарула яги авар мацӀалъул жиндирго рагӀаби, ялъуни халкъаздагьоркьосеб лексика.

Интернационализмал ва еропаялъулал мацӀаздаса рачӀарал рагӀаби

Халкъаздагьоркьосеб лексикаялдаса рачӀарал рагӀаби, жидер гӀезегӀан къадар бугеб, ккола авар мацӀалда хӀалтӀизарулел ругел "гӀолохъанал" къватӀисел рагӀабилъун, тарихияб преспективаялда жал цогияздаса хадур рачӀарал. Гьел рагӀаби рикьизе бегьула къойлаб гӀумруялда хӀалтӀизарулездеги хассаб лексикаялдеги, жиб халтӀизаби хассал сферабаз гӀорхъигъинабураб.

РукӀине бегьула: гӀелмуялда ва техникаялда хурхарал (школа, география, космос ва ц.), медициналда хурхарал (медицина, операция ва ц.), адабияталда, гьунарлъиялда хурхарал рагӀаби (автор, гьерой, театр, пьеса ва ц.), рагъулаб хъулухъалда хурхарал (генерал, танк, автомат, гвардия ва ц.), спорталда хурхарал (спорт, рекорд ва ц.), ишалъулал документазул цӀарал (документал, паспорт, акт ва ц.), индустриялда ва гьелъ къватӀибе биччалеб къайиялда хурхарал цӀарал (фактория, цех ва ц.), хъулухъалъул ишазда хурхарал (директор, президент, адвокат ва ц.), , гӀадамал тӀад рекӀун хьвадулел жалазул цӀарал (автобус, машина ва ц.), жамгӀияб гӀумруялда хурхарал (феодализм, социум, конференция ва ц.).

Балагье гьединго

Аваразул кицаби ва абиял

МугъчӀваял

КъватӀисел регӀелал

Халип:Ӏnterwiki

Синтаксис
Авар
Словарь ориентализмов в аварском языке (гӀурус мацӀалда, ссий гьечӀеб, басрияб хӀалтӀи!)
Авар мацӀалъул корпус
Авар-ГӀурус онлайн рагӀибусс
RFE/RL North Caucasus Radio (also includes Chechen and Adyghe)
Avar Cyrillic-Latin text and website converter
Avar language information in Russian

Халип:Россиялъул мацӀал Халип:Азарбайжаналъул мацӀал Халип:Шималияб Кавказалъул мацӀал

Халип:ТӀаса бищараб макъала

[27] Авар мацӀалъул жиндиргояб дандбай, гьелъул басриял формабилъун рукӀана -гиму/-гимо, халкъиял кучӀдузулъ жеги дандчӀвалел

[28] Ккола гӀараб мацӀалдаса бачӀараб дандбайлъун.

[29] жеги союзалда хадуб бачӀунеб рагӀуда хадуб гӀемерисеб -ги союзги хъвала.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[lower-alpha 1]

[lower-alpha 2]

[lower-alpha 3]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

Авар мацӀ
აჳარ მაც, اوار ماڞ, awar macʼ მაღარულ მაც, ماعارۇل ماڞ, maǥarul macʼ, магӀарул мацӀ
Абулеб къагӀида	ʔaˈwar mat͡sːʼ
Территория	Россия, Азарбижан, Хъазахъистан, Гуржи ва Туркия
МацӀалда кӀалъалел	Аварал
КӀалъалезул къадар	1000000 (2010)^[1]
МацӀазул хъизан	Шималияб Кавказалъул Нахгун-дагъистанияб хъизан Авар-гӀанди-цез гӀаркьел Аваргун гӀанди къокъа Авар мацӀ
Цересел формаби	Прото-Авар мацӀ БолмацӀ
Стандартиял формаби	Авар адабияталъулаб мацӀ БолмацӀ (тарихияб)
Диалектал	Хундерил Бакъбаккул Салатавиялул ГӀандадерил Анцухъдерил Бакълъухъезул Гьидерил ЦӀоралъул Къарахъдерил
Хъвай-хъвагӀиялъул система	Авар хъвай-хъвагӀи: — кириллица (1938 соналдаса) — латин (1928 – 1938) — гӀараб (XV–1928) — гуржи (XII–XIV)
Расмияб статус
Расмияблъун бугеб бакӀ	Дагъистан (Россия)
МацӀалъул кодал
ISO 639-1	`av` – Avaric
ISO 639-2	`ava` – Avaric
ISO 639-3	Either: `ava` – Avaric `oav` – Old Avar
LINGUIST List	`ava` – Avar
	`oav` – Old Avar
Глоттолог	`avar1256`^[2]
Авар мацӀ нахгун-дагъистаналъул мацӀазда гьоркьоб 16–29
Гьаб макъалаялда руго ХФА-лъул ишараби. Визуализациялъе къварегӀараб кумек^[en] гьечӀони, Юникодалъул ишарабазул бакӀазда рихьизаризе бегьула гьикъул ишараби, ункъбокӀонал яги цогидал ишараби^[en]. ХФА-лъул ишарабазул байбихьул малъа-хъваязухъ балагье Кумек:ХФА^?!.

Авар мацӀ

Авар мацӀ — Кавказалда бугеб нахгин дагъистанияб хъизаналъул аваразул мацІазул аваргин гІадисезулаб къокъаялъул мацӀ

Лингвогеография

тӀибитӀун бугеб бакӀ ва кӀaлъалезул къадар

Социолингвистикиял баянал

Авар мацӀалъул свералал

Тарих

Хъвай-хъвагӀи

Алипба

Ишарабазул табло

Лингвистикияб сипат-сурат

Фонология

Рагьукъал гьаркьал

Рагьарал гьаркьал

Кьабизаби

Аслиял фонетикаял хиса-басиял

Морфонология

Морфология

цӀар

Классалъул (жинсалъул) категория

ГӀемерлъул формаялъул категория

ХӀалаталъул категория

ГӀадатал

БакӀалъулал

ЦӀаралъул свери

Сифат

РикӀкӀен

Къадаралъул рикӀкӀен

Иргадул рикӀкӀен

РикӀкӀен игӀрабазде свери

ЦӀарубакӀ

ЦӀарубакӀ игӀрабазде свери

ФигӀлу

Сарп

ФигӀлуялъул категориял

Фреквентатив ва каузатив

Классалъул (жинсияб) категория

Заманалъул категория

Буссинабиялъул (модусалъул) категория

ГьечӀолъиялъул форма

Транзитивлъи

ФигӀлуялъул хасал формаби

Инфинитив

Масдар

Сифат-фигӀлу

Конверб

ТӀадрагӀи (адверб)

Дандраял

БутӀаби

ХадурегӀел

Гьоркьоберех

РагӀи лъугьин

Синтаксис

Лексика

Сводешил сияхӀ

Жиндирго лексика

Цогидал мацӀаздаса рачӀарал рагӀаби

ГӀарабизмал

Парсизмал

Тюркизмал

ГӀурусизмал

Интернационализмал ва еропаялъулал мацӀаздаса рачӀарал рагӀаби

Балагье гьединго

МугъчӀваял

КъватӀисел регӀелал